Байдлын ай

Тодорхойлолт

Өгүүлэн үнэлэгч эзэн бие аливаа үйл хөдлөлийг гүйцэтгэхэд бэлэн байх, түүнийг хэрэгжүүлэхээр завдах, улмаар оролдох тэрчлэн уг үйл хөдлөл тасалдах, үр дүнгүй болох зэрэг үйл хөдлөлийн явц болц биелэлт нь объектив байдал боломжит нөхцөл шалтгаанлуу холбогдох бөгөөд үүнийг хэл шинжлэлд бүхэлд нь үйлийн байдал хэмээн нэрлэдэг.‍

• Тодорхой цаг хугацааны дотор болж байгаа үйл хөдлөлийн болцын харьцааг үйл үгийн хэлзүйн айг байдал гэнэ. Болцын харьцаа гэдэг нь үйл хөдлөл тодорхой цаг хугацааны дотор бүрмөсөн төгсөх, эс төгсөх, нэг удаа болох, давтагдах, удаан үргэлжлэх, хоромхон болох, эрчимтэй, эрчимгүй, түр зуур болох зэрэг үйлийн төрөл бүрийн шинж чанарыг хэлнэ. Page text.
• Болцын харьцааг үйл үгийн байдлаас гадна бие даасан үгээр (эхлэ-, дуус-, үргэлжил-, байнга, ямагт, бүрмөсөн, эрс, гэх мэт), үг бүтээх дагавраар буюу үг бүтэхийн хүрээнд (гялай-, гялалз-, гялсхий-, гялтгана-, уйлгана-, гүйлгэнэ-, цийлгэнэ-, хагач-, цацал-, нухал-, зовни-, инээвхийл-, тачигна-, сүнгэн- гэх мэт )

тус тус илрүүлж болно.

• Харин үйл хөдлөлийн болцын харьцааг хэлзүйн түвшинд илрүүлэх нь үйл үгийн байдлын айд хамаарна. Үйл үгийн байдлын айг үйл үгийн үндсэнд нөхцөл залгаж нийлэг аргаар, үйл үгэнд туслах үг дагуулах, үйл үгийг давтах зэрэг задлаг аргаар илрүүлнэ.

Нийлэг аргаар байдлыг илрүүлэх нь

• Үйл үгийн үндсэнд -чих, ( -ч,) -схий, -зна,(-знэ, -зно, -знө), - цгаа (-цгээ, -цгоо, -цгөө) нөхцөл залгаж болцын харьцаа заана. Эдгээр нөхцөл нь дараах үндсэн шинжтэй.
• а) Үйлийн үүсмэл ба үүсмэл биш үндсийн дараа орж болцын харьцаа заана
• б) Үйлийн холбох ба төгсгөх нөхцөл залгах үндэс үүсгэнэ.
• в) Хэлзүйн утгатай боловч холбоо үг, өгүүлбэрийн доторх үгсийн хоорондын харьцаа заахгүй буюу өгүүлбэр зүйн үүрэггүй.
• г) Хэлзүйн утгатай учраас бүх үйл үгэнд залгах боломжтой. Гэвч учирзүйн зүй тогтол, хэрэгцээ үүнийг хязгаарладаг.
• д) Үгийн бүтцийн дунд тохиолдож , дагаварт харьцангуй ойр байрлах тул нэг үгийн бүтцэд давхарлан орж нийлмэл байдал илтгэнэ. Жишээлбэл, явцгаачих, явуулзначих гэх мэт. Үгсийн хоорондын харьцаа заадаггүй тул давхарлан орсон ч тус тусынхаа утга, үүргийг хэвээр хадгалдаг.

Нийлэг аргаар илрэх байдлыг энгийн үйлдэх, бүр мөсөн үйлдэх, эрчимтэй үйлдэх, түр үйлдэх, олноор үйлдэх гэж ангилна.

Ангилал

1. Энгийн үйлдэх байдал - ж
2. Бүр мөсөн үйлдэх байдал -чих , -ч
3. Эрчимтэй үйлдэх байдал -схий
4. Түр үйлдэх байдал -зна, -знэ, -зно, -знө
5. Олноор үйлдэх байдал -цгаа, -цгээ, -цгоо, -цгөө

• Энгийн үйлдэх байдал: Үйл үгийн үндсэнд тэг нөхцөл залгаж энгийн үйлдэх байдал илрүүлнэ.

Жишээлбэл: явж, хайрлаж, баярлуулж гэх мэт.

• Бүр мөсөн үйлдэх байдал: Үйл үгийн үндсэнд -чих, -ч, нөхцөл залгаж илрүүлнэ.
• Жишээлбэл: үзчих, хөрөөдчих, хагалчих, хийлгэчих гэх мэт.

Орчин цагийн монгол хэлэнд -чих нөхцөлийн хураагдсан хэлбэр -ч нь түгээмэл хэрэглэгдэж байна. Ярианы хэлэнд бүр ч элбэг тохиолдоно.

• Жишээлбэл: Би түүнийг дөнгөж сая явуулчаад ирлээ.
• Олон хоног оролдсоны хүчинд сая л нэг бүтээчээд сууж байна даа гэх мэт.
• Энэ нөхцөл нь "Үйл үндэс+зэрэгцүүлэн холбох -ж, -ч нөхцөл+орхи " гэсэн задлаг хэлбэрээс хэлний хөгжлийн явцад хураагдаж үүссэн нийлмэл бүтэцтэй. Жишээлбэл: хэлж орхи------- хэлчих явж орхи-------- явчих гэх мэт. Орчин цагийн монгол хэлэнд задлаг, нийлэг энэ 2 хэлбэр аль аль нь байна. Ярианы хэлэнд зэрэгцүүлэн холбох "-аад, -ээд, -оод, -өөд" нөхцөл орхи гэсэн үйл үг бүхий задлаг хэлбэрээс үүссэн нөхцөл "-аадах, -ээдэх, -оодох, -өөдөх" гэсэн нийлэг хэлбэр ч элбэг тохиолдож байна. Жишээлбэл яваадах, уулзаадах гэх мэт. Бүрмөсөн үйлдэх байдлын -чих нөхцөлтэй үйл үг одоо цаг заахгүй, нэг бол өнгөрсөн, эсвэл, ирээдүй цагаар төгсгөх нөхцөлөөр хувилна.
• Эрчимтэй үйлдэх

Үйл үгийн үндсэнд –схий нөхцөл залгаж илрүүлнэ. Жишээлбэл, явсхий, шогсуулсхий, чангалсхий, ахиулсхий, холдуулсхий гэх мэт. Энэ мэт үүсмэл, үүсмэл биш үйл үндсийн дараа орж тухайн үйл хөдлөл энгийн байдлаас илүү эрчтэй болохыг үзүүлнэ. Байдлын "–схий" нөхцөлийг гял-, гэд-, бөх-, год-, арз-, хот- гэх мэт гадаад төрх байдал дүрслэх идэвхгүй язгуураас хоромхон үйлдэх утгатай үйл үг бүтээх дагавартай хутгаж болохгүй. Үг бүтээх схий дагавар нь утга, байраараа байдлын "–схий" нөхцөлөөс эрс ялгаатай. Үг бүтээх "–схий" дагавар нь идэвхгүй язгуурын дараа орж, үйлээс тусах үйл үг бүтээх "–лгэ" дагаврын өмнө голдуу тохиолдоно. Жишээлбэл, гялсхийлгэ, хотосхийлгэ, бөхөсхийлгэ гэх мэт. Гэтэл –схий нөхцөл нь ямагт үйл үндэс, тухайлбал, үйлээс үйл үг бүтээх дагаврын дараа голдуу тохиолдоно.

• Жишээлбэл, хотойлгосхий, бөхийлгөсхий, явуулсхий, шогсуулсхий гэх мэт.
• Түр үйлдэх байдал . Үйл үгийн үндсэнд –зна ‍(–знэ –зно, -знө) нөхцөл залгаж илрүүлнэ.
• Жишээлбэл явзна, хүлээзнэ, ирүүлзнэ гэх мэт. Энэ нөхцөлийг хэлзүйн зүй тогтолоор бүх үйл үндсэнд залгах боломжтой боловч хэлний бодот баримтыг ажиглавал маш ховор хэрэглэгдэнэ. Харин үйл үгийн өмнө түр гэсэн угтан чимэх үг хамжуулж энэ нөхцөлөөр илрэх утгыг илрүүлэх нь илүү бүтээлч байна.
• Жишээлбэл, түр хүлээ, түр бос, түр унт, түр бод, түр бай гэх мэт.
• Олноор үйлдэх байдал

Үйл үндсэнд –цгаа (-цгээ, -цгоо, -цгөө) нөхцөл залгаж илрүүлнэ. Энэ нөхцөл нь болцын харьцааг биш, үйлийг гүйцэтгэх эзнийг заах боловч ихэнх шинжээрээ байдлын дээрх нөхцөлүүдтэй адил. Орчин цагийн монгол хэлэнд үйлийг гүйцэтгэгч эзний нэр, үйл үгтэйгээ тоогоор зохицох цорын ганц тохиолдол энэ юм. Гэвч энэ өгүүлбэрзүйн тогтвортой зохицол биш. Учир нь үйлийн эзний нэр олон тоонд байвч үйл үг нь –цгаа нөхцөлгүй хэрэглэгдэж болдог байна.

• Жишээлбэл: Бид өчигдөр ирцгээлээ гэхийг Бид өчигдөр ирлээ гэхэд бүх утга болон өгүүлбэрийн найруулга өөрчлөгдөхгүй. Харин ч сүүлчийнх нь илүү хэмнэллттэй зөв болно.

Байдлыг задлаг аргаар илрүүлэх нь

Орчин цагийн монгол хэлэнд үйл үгийн байдлыг задлаг аргаар илрүүлэх дараах хэв маягууд бий. Үүнд:

• а→ Зэрэгцүүлэн холбох нөхцөлтэй үйл үгийн дараа дуус, эхэл, орхи, суу, гар, бай гэх мэт үйл үгс дагуулж тухайн үйл хөдлөл эхлэх, дуусах, үргэлжлэх зараг төрөл бүрийн болцын харьцаа заана.
• Жишээлбэл:
• Ах захидлаа бичиж дууслаа.
• Ах захидлаа бичээд дууслаа.
• Тэр элдвийг бодон сууна.
• Бид ажлаа хийсээр л байлаа гэх мэт. Үйлийн болц харьцаа нь бие биетэйгээ салгүй холбоотой учраас тухайн задлаг хэлбэрээр эдгээр харьцаа зэрэг илэрдэг. Чухам аль нь голлож байгаагаар эдгээр хэлбэрийг ялгаж болно. Гэвч хэл судлаачид эдгээрийг ялгах нарийн шалгуур одоо хэр нь тогтоогоогүй байна. Үйл үгийн задлаг хэлбэрээр ихэвчлэн цаг, болцын харьцаа илэрдэг учраас баймж харьцаанаас ялгахад тийм ч төвөгтэй биш.
• б→ Тодотгон холбох нөхцөлтэй үйл үгийн дараа үйлийн төгсгөх нөхцөлөөр хэлбэржсэн бай-, бол- гэсэн үйл үг дагуулж төгсгөх, давтагдах, үргэлжлэх зэрэг болцын харьцаа илрүүлнэ.
• Жишээлбэл, Намайг очиход аав минь сумын төв орохоор явчихсан байлаа. Нутгийн ах дүү нар надад үргэлж л тусалдаг байлаа. Цэцгээтэй уулзсанаас хойш миний сэтгэл уужирч, нэг л ер бусын баяртай явах боллоо гэх мэт.
• Тодотгон холбох -маар, -хуйц', -аа нөхцөлтэй задлаг хэлбэрээр болцын харьцаа бараг илрэхгүй, харин баймж харьцаа илрэх нь түгээмэл байдаг.
• в→ Үйл үгийн өмнө хага, хуга, цөм, цоо, нуга, бяц, гуд, огло зэрэг угтан чимэх үгсийг хамжуулан холбож тухайн үйл хөдлөл эрчимтэй огцом болохыг заасан болцын харьцаа илрүүлнэ. Жишээлбэл, хуга тат, хага цохь, цөм цохь, нуга дар, бяц атга, гуд тат, огло харай гэх мэт. Эдгээр чимэх үгсийг давтаж давтагдан болох болцын харьцаа илрүүлнэ. Жишээлбэл, хуга хуга дар, цөм цөм цохь, гуд гуд тат гэх мэт.
• г→ Зэрэгцүүлэн холбох нөхцөлтэй үйл үгийг давтаж удаан үргэлжлэх байдал заана. Жишээлбэл, Хөлс хүчээр шавхаж шавхаж олсон хэдэн төгрөгийг минь ганухан өдөр алга хийчихдэг яасан хачин хүн бэ.
• Бодож бодож олсон нэг сайхан санаагаа цаасан дээр буулгаж байж л сая санаа амрав.
• Алс газар явсан муу хүүгээ санан санан суугаа эхийн сэтгэлийг ойлгох хүн тун ховор байлаа.
• Эрээд эрээд олоогүй эрдэнэ гэдэг ёстой л энэ биз гэх мэт.

Харин -саар нөхцөлтэй үйл үгийг давтахдаа голдуу эхний үгэнд тухайн нөхцөлийг нь хэмнэн орхидог байна. Жишээлбэл, яв явсаар, гүй гүйсээр гэх мэт.