Гэтэн Цагаан дэрс

МХУЗохиолын судлаачийн III ангийн оюутан Мөнхбатын Очирцэнд

“Эргүнэ-Хун уу ? Гэтэн Цагаан дэрс” үү ?

“ Гэтэн Цагаан дэрс ”

Гэтэн Цагаан дэр с хэмээх газар нь монголын жинхэнэ нутаг бөгөөд баруун зүгт орших ба монгол үхэр хөлөөрөө яваж хүрэхгүй хол байдаг хэмээн үзэж шинэ барих гэрийн чагтагыг баруун тийн харуулан барьдаг байжээ.

Гэрийн чагтагыг баруун тийш нь харуулдаг ёс нь аажимдаа алдагдаж өнөө цагт мартагдсан бөгөөд шашны үзэл нийгмийн өөрчлөлтөөс болоод өнөө үед бүрэн бүтэн уламжлагдан үлдээгүйн нутгийн учир мэдэх хүмүүсийн ойр дотно хүмүүс л хагас дутуу мэдэж үлджээ байна.

Чингис хааны язгуур, дээд тэнгэрээс заяат төрсөн Бөртэ Чоно ажгуу. Гэргий нь Хоо Марал ажээ. Тэнгис гэтэлж ирэв. Онон мөрний тэргүүнээ Бурхан Халдунаа нутаглаж бүхүйд төрсөн Батачихан ажгуу хэмээн монголын нууц товчоонд өгүүлдэг. “Монголын нууц товчоо” Эмхэтгэсэн  Ш.Чоймаа, Уб., 2006 / 3-4-p тал /
Монгол үхэр хөлөөрөө хүрэхгүй газар гэдэг нь тэнгис далайг гэтлэн ирсэн гэх санаа бөгөөд чухам хаанаас ирсэн нь тодорхой бус тул энэхүү Гэтэн Цагаан дэрс гэдэг газар орон мөн болов уу.

Монголчуудын гарал үүслийн тухай асуудлыг түүхийн шинжлэх ухаан эдүгээ хүртэл нэгэн тийш болгон гүйцэд шийдвэрлэж хараахан чадаагүй хэвээр байна. Гэвч сурвалж бичгийн мэдээ сэлт, эртний судлалын зарим олдвор болон ардын уламжлагдсан домог зэргийг үндэслэн бас ч гэж өгүүлэн тогтоож болох бүлгээ. Манай монголчуууд хэдэн зуун жилийн түүх намтараа цээжээр уламжлан ярьж ирсэн түүхтэй. “Монгол улсын түүх” дэд боть / 43-р тал /

Хүннүгийн 24 аймгийн холбоон дээр тулгуурлаж, НТӨ 176 онд Хүннү улс байгуулагдсан гэдэг Түүний дараа монгол угсааны Сүмбэ (НТӨ II-IY), Нирун ( НТ IY-XI зуун ), Хятан (X-XII зуун)-ы хүчирхэг улсууд Төв Азид ноёрхож монгол угсаатан бүрэлдэх явцад хүчтэй нөлөөлсөн билээ. Эндээс Түрэг угсааны улсуудын үе буюу VI зууны дунд үеээс X зууны эх хүртэл монголчууд хаана байсан бэ гэсэн асуудал гарч ирж байна. Мэдээж, монголчуудын нэг хэсэг нь Түрэгийн хаант улсын захиргаанд орсон гэдэг нь эргэлзээгүй. Гэвч монголчуудын цөм мөхлөг нь Түрэгийн захиргааг дагасангүй , зүүн тийш дайжин одсон хэмээн нэлээд үзэх болжээ. Үүндээ, Персийн түүхч Рашид-ад-Дины “ Судрын чуулган” зохиолд гардаг Эргүнэ-Хунгийн түүхэн домгийг иш татдаг юм. “ Монгол улсын хураангүй түүх ” / 31-р тал /

Тэндээ 400-гаад жил амьдарч үржин олшроод 70 үхрийн ширээр тулман хөөрөг хийж уулыг (Төмрийн хүдэртэй уул байсан бололтой ) хөөрөгдөн шатааж зам гарган Эргүнэ-Хунгаас гарсан тухай өгүүлдэг. “ Монгол улсын хураангүй түүх ” / 31-р тал / П. Паллас, Б. Бергман нар Европын хүннүг халимагтай холбогдуулан , хүннү, хунн хоёрыг нэг угсаатан гэж үзэснийхээ үндсэн дээр хүннүг монгол гэж үзжээ. Меотын намгийг (Азовын тэнгисийг ) гатлахад европын хүннү нарт буга зам зааж өгсөн домог буй. “Монголын эртний түүх судлал” I боть, Г. Сүхбаатар, /157-р тал /

М. Шмидт тэр амьтны нэр буга, марал нь монголчуудын дээдэс Гоо Маралын “марал” нэртэй төсөөтэй хэмээн болохоор хүннүг монгол угсаатан гэжээ. “Монголчуудын эртний өвөг” Г. Сүхбаатар, Уб., 1980 / 154-155-p тал /

Алунгоо эхийн тавдугаар хөвгүүн боржигин овгийн Бодончар мунхаг Байгуулсан улсаа “Монгол” хэмээн нэрлэж тэрээр “Хан” цолтой байсан гэж Рашид-ад-Диний <<Судрын чуулганд>>-д тэмдэглэжээ. Бодончарыг монгол сурвалж сурвалж бичгүүдэд “монхан” хэмээн тэмдэглэсэн байдаг.

Домгийн агуулгаар уламжлагдан XIII зууны үе хүрч ирсэн Бодончар мунхагийн << Эргүнэ-Кунгийн домог>>-т тодорхой гардаг. Энэхүү аман түүх нь монголчуудын язгуур гарлын тухай сонирхорлтой мэдээ мөн боловч чухам яагаад тийм аман түүх мэт домог нэгэн үед үүсэн уламжлагдсан болох нь бас гүйцэд тодорхой биш юм. “Монгол улсын түүх” дэд б оть, /44-р тал /

“Эргүнэ-Кунгийн домог”

Рашид-ад-Диний << Судрын чуулган>>-д тэмдэглэснээр олон зуун жилийн тэртээ буюу МЭӨ язгуур монголчууд түрэг хэлтэн овог аймгуудад цохигдон хүн амын олонх нь алагдаж зөвхөн нохос , хиан (хиад)хоёроос толгойлуулсан хоёр тэргүүлэх яс буюу ястан үлдэж нутаг орноосоо дүрвэн зайлж, Эргүнэ-Хун хэмээх газарт хүрч нуугдан нутаглажээ.

Рашид-ад-Диний тайлбарласнаар бол Эргүнэ”Хун гэдэг газар нь эгц уул, Хун гэдэг нь ташуу гэсэн утгатай ажээ. Харин энэхүү Эргүнэ-Хун гэдэг газар хаа байгааг эрдэмтэд янз бүрээр тайлбарлаж иржээ. Дээр үед Эргүнэ-Хунгийн тухай монгол ардын домог олон байжээ. XIII зуунд Иранд очсон монголчууд Эргүнэ-Хунгийн домгийг сайн мэддэг байснаар барахгүй нүдээр үзсэн мэт ярьдаг байжээ. “Монгол улсын түүх” дэд боть, /44-р тал/ Эргүнэ-Хун бол эргэн тойрон уул хад, ой модоор хүрээлэгдсэн их л давчуухан бөглүү газар байсан мэт бөгөөд гаднаас ганцхан зөрөг зам нэвтрэн ордог гэдэг. Тэр зөрөг замыг гадны хүн олж нэвтрэхэд хэцүү ажээ. Монголчууд тийм бөглүү газар дөрвөн зуу гаруй жил нутаглан суужээ. Тэрхүү дөрвөн зуу хол илүү жилд хүн ам, хоёр гол яснаас салбарлан нукуз нохос, урианхайд, хонгирад, ихрэс, олхонуд, элжигэн, арлут, сүлдэс, баяуд, зэрэг хорь гаруй овог үүссэн хэмээн Рашид-ад-Дин зохиолдоо нэрсийг нь дурдсан байдаг. Гэвч хорь гаруй биш түүнээс олон овог салбарласан бизээ. Эрдэмтэн Лю Жэнсо монголчууд Эргүнэ-Хунгаас гарч ирэхдээ 70 салбар овог болон өргөжсөн нь үнэн гэжээ. “Монгол улсын түүх” дэд боть, /44-р тал/ Энэхүү домогт өгүүлж буй Эргүнэ-Хун бол эргэн тойрон уул хад, ой модоор хүрээлэгдсэн их л давчуухан бөглүү газар байсан мэт бөгөөд гаднаас ганцхан зөрөг зам нэвтрэн ордог гэдэг нь дээрх домгийн үүднээс авч үзвэл түрэг хэлтэн аймгуудад цохигдон чухам тэр Гэтэн Цагаан дэрс гэдэг гараас хөдөлсөн болох нь тодорхой байна. <<Монголын нууц товчоо>>-г сөхмөгц Чингис хааны язгуур дээд тэнгэрээс заяаж төрсөн Бөртэ-чино ажгуу” гэж бичсэн буй. Харин Рашид-ад-Диний <<Судрын чуулган>>-д Бөртэ-чино-н тухай <<Нууц товчоо >>зэрэгт сурвалжаас арай тодорхой мэдээ тэмдэглэгдэн үлджээ. Гэхдээ энэхүү Эргүнэ-Хунгийн домог нь монголчуудын дотор амаар уламжлагдан яригдсаар овгийн түүх, ургийн хэлхээ болон үлдэж, улмаар гэрийн түүхийн шинжийг хадгалан уламжлагджээ.

Энэ тухай Судрын чуулганд бичсэн нь : “Тэр хоёр хүмүүн (нохос, хиан)-ий үр язгуурын дотор  Бөртэ-чино гэдэг хүндтэй нэгэн буй. Тэр бол хэдэн аймгийн ахмад мөн. Гоо Марал гэдэг нэртэй авааль эмээс төрсөн нэгэн хөвгүүн нь олноос онцгой бөгөөд хожим хан цолтой болжээ. Энэ хөвгүүний нэр нь Батцагаан гэдэг гэжээ. Тэгэхээр гэтэн цагаан дэрс хэмээх газраас нүүдлэсэн хүмүүсийн ахмад нь Бөртэ-чино Гоо марал байж болох магадлалтай билээ. Монгол улсын түүх” дэд боть, //Мөн монгол үхэр хөлөөрөө явж хүрэхгүй гэдгээс ажвал энэ нүүдэл нь монгол үхрийн наснаас хол давсан арав гаран жилийн нүүдэл болох нь тодорхой байна.
Зарим монгол сурвалжид, Тан улсын Дэ Цзун хааны “Цжэн-юан”-ий 2-р он 786 буюу гал барс жил Бөртэ-чино-ын 29 настайд Батчахан ( Батцагаан ) төрёөн хэмээн бичсэн байна. Энэ зурвас мэдээг үндэслэн мөшгөвөл, Бүртэ-чино өөрөө шороо нохой жил буюу 758 онд Боданчар төмөр морин жил буюу 970 онд, Чингис хаан усан морин жил буюу 1162 онд тус тус төрсөн болж таарч байна. Чингэхлээр Гэтэн цагаан дэрс гэдэг газраас Бүртэ-Чино Гоо Марал 770-д оны үед нүүдэлсэн байх магадлалтай юм. “Монгол улсын түүх” дэд боть,/ 45-р тал /

Соён гэгээрүүлэгч Лувсанчойдонгийн <<Монголын зан айлын ойлбор >> гэдэг зохиолд “.. гуравдугаар хөвгүүн Бүртэ-чино-ын бие буруулж өөлд улсад ирж нутагшив. Бүртэ-болбоос Өөлд аймгийн Гоо Маралыг биедээ гэргий болгон авсан” гэж бичсэн байдаг ба энэхүү домог нь хуучнаар Өөлдийн нутгаас олсон болно. Лувсанданзан “Алтан товч” Уб., 1990 /10-р тал/ Төвдийн эн тэргүүн Хүзүүн Сандалт хаанаас салсан Далай совин хааны хөвгүүн нь гурав буюу. Ах нь Борочу, дэд нь Шибагучи, отогон нь Бөртэ Чино буюу. Өөр зуураа муулалдаж, Бөртэ умард зүг Тэнгис далай гэтэлж, жадын газар /харийн газарт хөр./ ирээд ир үгүй Гоо марал нэрт охиныг авч. Жадын газраа нутаглан, Монгол омогтон болов. Лувсанданзан-ы “Эртний Хаадын үндэслэсэн төр ёсны зохиолыг товчлон хураасан Алтан товч хэмээх оршвой ” Уб., 2015 / 36-р тал/

Гал голомтын эзэнд зориулж босгодог тийм онгыг симс гэдэг. Симсны үзүүрт янз бүрийн бөс даавуу уяж, түүнийг урцны тойн тейн, тэйн, төн, гэж нэрлэдэг. Тоонорхуу цагирагаар гадагш гаргадаг. Эрүкний багана анхны үед тийнхүү гал голомтны эзэн, сүнс онгоны үүрэгтэй байсан боловч нөгөө талаар өрх гэрийн тэргүүлэгч буюу удам угсааныхны өвөг дээдсйин сүнс сүлдийг орлодог үүрэгтэй байжээ.

Аливаа орон сууцанд хүний урьд үеийг өвөг дээдсийн сүнс үлддэг гэдэг үзэл нь чулуун зэвсгийн үед нас барсан хүнийг орон сууц, эрүкэнд нь оршуулж нүүдэг байснаас уламжилжээ . Зан заншлын энэхүү онцлогийг илчилсэн баримт нь гэвэл Дорнод аймгийн Тамсаг булгаас олдсон Эрүкэний үлдэнцэнд гэрийн эзэн буюу өрхийн нэгэн хүнийг оршуулсныг Монгол Зөвлөлтийн Археологчид олсон билээ. “Гэр” Д. Майдар, Л. Дарьсүрэн /120-122-р тал/

Чагтага хүндэтгэх- Чагтага гэж тоононы гол төвөөс чагтлан татаж уясан дээсийг хэлдэг. Тэрхүү дээсийг тоононоос унины хоооронд нум хэлбэртэй гогцоо гарган гэрийн зүүн хатан хэцээс хойшхи ханын дөрөвдүгээр толгойд суусан унинд хавчуулан үзүүрийн хэсгийг унийн дунд хавиар өлзий хээ хэлбэртэйгээр хөврөхөд амархан байх хэлбэртэйгээр хавчуулах ёстой. Чагтаганы нум хэлбэртэй гогцоог босоо хүний толгойд хүрэхээргүй яаралтай барьж авч татах хэрэгцээ гарахад гэрийн эзэн, гэргий, бие гүйцэсэн том хүний гар хүрэхээр тохируулах нь зүйтэй. Монгол хүн чагтагаа бөмбөгөр цагаан өргөө гэрийн тооныг эзний нь гарт ойртуулсан цулбуур, арга билиг хоёрын холбоос, 5 хошуу малын буян хишгийг нарны дор галын дээр нандигнан тахиж хот болон бэлчээр дүүрэн малаа тогтоон хадгалж барих бэлгэдэл, айл гэрийн оршин тогтонох, адуу малын өсөн үржих бэлгэдэл гэж үздэг.
Хуучин гэрийн чагтагыг зүүн тийш харуулан барьдаг хуучны ёс алдагдаж зүүн тийш харуулах болсон нь түүхэн цаг хугацааны явцад улс орны нийслэл солигдож дорно, өрнө зүгрүү нутаг тэлсэн хийгээд XIII үеэс эхлэн алдагдагсан боловуу хэмээн үзэж болох юм. Гэрийн тоон нь симстэй цагирагтай төстэй бөгөөд чагтага нь симсын үзүүр уяа буюу өвөг дээдсийн сүлдтэй гэрийн эзэн ойр байх гэсэн санаа байх магадлалтай билээ.

Гэр барьж эхлэхдээ тоононы дунд цамхраа нь тотгыг голлож байхаар тааруулж өрнө зүг рүү харуулж, уулын онь хөтөл чиглүүлэн үүдээ тааруулж нь түүхэн утга учир хобогдолтой юм. Гэрийн хана дугуйлж, дотуур бүс татсаны дараа тооноо босгож, эхлээд дөрвөн талаас нь унь өлгөж, дараа нь хоёр хатавчнаас хоёр тийш нь тойруулан унь өлгөж гүйцээнэ. Туургыг зүүн хатавчнаас нь эхлэн барьж тойруулж гүйцээгээд дээврийг баруун ба хойт талынхаар нь ам даруулж тавина. Гадуур бүслүүрүүд даруулгуудыг татаж чангалж гүйцээд өрхийг тавина. Өрхийг тооно голлуулж тэгш тавиад гурван оосрыг зэрэг уяна. Тооно бол монгол гэрийн цонх, салхивчны үүрэгийг гүйцэтгэнэ. Туургыг зүүн хатавчнаас эхлэн даруулж барьдгийн утга учир нь зүүн тийш нүүдэлж голомтоо бадрааж явсан гэх санаа бөгөөд зүүнээс баруун нь төрөлх нутгаа гэсэн бэлэгдэл болов уу. Гэр барихдаа хана дугуйлж хаалга уяхаас өмнө том авдрууд, ор зэрэг овор ихтэй, хүнд юмнуудаа дотор нь барагцаанд тавиад гэрээ барьж дууссаны дараа бусад бүх зүйлийг оруулан байрлуулж төвхнүүлнэ. Үүгээр гэр барих ажил үндсэндээ төгсөх боловч тэр өдрөө дуусгаж амжихгүй тул, хоног, хоногоор тохижуулан гүйцээнэ. Гэр бариад гадуур нь шинэ эсгий буюу даавуу бүрээс барьж байгаа бол усаар норгож домноно. Ингэхдээ тоононы чагтаганы оосорыг гал улаан даавуугаар бүрж зүүн тийших унинд 5-7 нугалж хавчуулдаг. Чагтаганаас хадаг уяад гэрийн дотор, гаднаас таван тансагийн идээгээр өргөл цацлага хийж мялаана. “Монгол ардлын уламжлалт ёс зан үйлийн дээж” И. Цоодол, Уб., /1991 22-р тал/ мөн энэхүү 5-7 унинд нугалж хавчуулдаг нь магадгүй тухайн үеийн он тоолол болон амьдарч байсан цаг хугацааны үечиллийг өгүүлэх боломжтой юм.

Монгол гэрийн дотоод тавилгыг байрлуулах журам нь гэр бүлийн гишүүдийн ажил хөдөлмөрийн хуваарь, сүсэг бишрэл, зан үйлтэй холбоотой юм. Ерөнхийд нь хоймор, зүүн, баруун гэж гурав хуваадаг. Хоймор талд отог омгийн онгон шүтээн, бурхан тахил, ном судар байх ба зүүн гар талд эмэгтэй хүний ор, авдар иргэнэг, тавиур байна. Баруун гар талд эрэгтэй хүний эдлэл хэрэглэл, буу, саадаг, эмээл хазаар , хүүхдийн болон хоноцод бэлтгэсэн зүйлсийг эвхэж хураагаад бүтээсэн байна. Үүнийг бараа гэцгээнэ.

Эрт цагт бол хоймор онгон шүтээн байрлуулж баруун тийш эсэр засч эсрийн харалдаа зэр зэвсэгээ өлгөөд түүнээс доош эр хүний хэрэглэх зүйлүүдийг тавьж өлгөж , баруун талын доод захад, дөрвөн хөхтэй үнээний дэлэнгийн дүрс өлгөсөн байдаг. “Монгол ардын уламжлалт ёс зан үйлийн дээж” И. Цоодол, Уб., 1991 /24-р тал /

Энэхүү домгийн үүднээс авч үзвэл гэрийн баруун талд эрчүүдийн эдлэл байдаг нь эр хүн гэдэг нутаг орноо үргэлж цахин хамгаалж шинийг эрэлхийлж жинхэнэ нутаг орноо санан дурсахын нэр бөгөөд нуган үр нутаг шилэгдэнэ охин үр зүс шилэгдэнэ гэдэгтэй утга нэг буй за. Мөн бүсгүй хүн зүүн талыг эзэлдэг нь өрх айлын гал голомтыг асааж галыг цахиж тулгыг түшдгийн илрэл болой.

Амьдралд тохиолдож өнгөрсөн үнэн бодит баримт, түүхт үйл явдал, ортой явдлаас үндэс авч уран санаагаар ихэд чимэглэн үлгэр мэт болгон өгүүлсэн хүүрнэл зохиолыг домог гэнэ. Домог гэдэг үндэстэн угсааны гарал үүсэл, түүхийн онцлог үйл явдал, түүхэнд алдаршсан бодит бодит хүмүүсийн амьдрал, газар нутгийн тогтоц, бүтэц , нэрийн учир холбогдлын тухай үнэн баримт, уран сэтгэмж хослуулан хүүрнэн өгүүлсэн аман зохиолын нэг төрөл юм. “Монгол ардын аман зохиол ” Эмхэтгэсэн Ш. Гаадамба, Х. Сампилдэндэв / 299-р тал / Энэхүү Гэтэн Цагаан дэрс хэмээх домгийн өгүүлэмж нь монголчуудын нүүдэлж алс холоос ирж одоогийн нутагт суурьшсаныг илтгэж байгаа нь түүхэн үйл явдал гарал үүсэлтэй холбогдож байгаа бөгөөд уран сэтгэмж хачир нэмсэн байдал нь монгол үхэр хөлөөрөө хүрэхгүй газар тул гэрийн баруун тийш харуулан барьдагт оршин байх магадлалтай

Аман зохиолын судлах зүйл нь нэг талаас жинхэнэ үнэн буюу анхан үүслийн баларлаг шинжийг чухалчлах, нөгөө талаас хуурмаг чанар буюу бүтээсэн аман зохиол гэсэн хоёр эсрэг тэсрэг зөрчилт санаатай халз тулгараад энэ шинжлэх ухааны үүсэл анх Европ дахинд “Хуурмаг Оссианы” гарамгай амжилтаар эхэлсэн байдаг. “Монгол аман зохиолын онол” С.Дулам, Г. Нандинбилиг, Уб., 2007 / 33-р тал /

Аман зохиолын үүднээс авч үзвэл энэхүү Гэтэн Цагаан дэрс хэмээх домог нь үе улиран уламжлагдан домог болон яригдсаар ирсэн монголын жинхэнэ газар нутаг бөгөөд мөнхүү ёс заншил зан уламжлалаар үнэнхүү чин сэтгэлээ шингээн өвлөгдөн ирсэн нь түүхэн цаг хугацааны явцад шарлан учир тэдэх хэдэнхэн амхад настан бичиг номын хүмүүсийн үр хойчид өвлөгдөж үлдсэн бөгөөд гэрийн чагтагыг баруун тийш харуулан барьж байсан заншилтай байсан нь монголчуудын төрсөн нутаг аа гэх сэтгэл хүсэл ирмэлзлэлийг илтгэж байгаа нь аман зохиолыг бодит үнэн буюу жинхэнэ чанар нь оршиж байна.

Аман зохиол судлалын орчин үеийн нэг шаардлага бол цуглуулан буй аман зохиолын бүтээлийнхээ уг эхэд үнэнч байж, үнэн магадтай байхыг шаарддаг арга барил юм. “Монгол аман зохиолын онол” С.Дулам, Г. Нандинбилиг, Уб., 2007 / 34-р тал / Энэхүү домог нь МЭӨ язгуур монголчууд түрэг хэлтэн овог аймгуудад цохигдон хүн амын олонх нь алагдаж зөвхөн нохос , хиан ( хиад )хоёроос толгойлуулсан хоёр тэргүүлэх яс буюу ястан үлдэж нутаг орноосоо дүрвэн зайлж, Эргүнэ-Кун хэмээх газарт хүрч нуугдан нутаглажээ. Гэсэн домгийн агууламжтай утгийн хувьд холбогдож байгаа юм.

Дүгнэлт

Энэхүү домгийг түүхэн цаг хугацаатай харьцуулан хэдий үед болсон үйл явдлаас улбаалан аман хэлбэрээр уламжлагдан үлдсэн болохыг тогтоохыг зорьж түүхэн болон аман зохиолын үүднээс авч үзлээ. Нэгдүгээрт: Түүхэн цаг хугацааны талаас авч үзвэл Чингис хааны язгуур, дээд тэнгэрээс заяат төрсөн Бөртэ чоно ажгуу. Гэргий нь Хоо марал ажээ. Тэнгис гэтэлж ирж нутаглав гэсэн байдаг монгол үхэр хөлөөрөө хүрэх боломжгүй тэнгис далайг гэтэлж ирсэн хэмээх өгүүлэмжтэй таарах болов уу.

Хоёрдугаарт:  Энэхүү домогт өгүүлж буй Эргүнэ-Кун бол эргэн тойрон уул хад, ой модоор хүрээлэгдсэн их л давчуухан бөглүү газар байсан мэт бөгөөд гаднаас ганцхан зөрөг зам нэвтрэн ордог гэдэг нь дээрх домгийн үүднээс авч үзвэл түрэг хэлтэн аймгуудад цохигдон чухам тэр гэтэн цагаан дэрс гэдэг гараас хөдөлсөн болох нь магадлалтай билээ.

Гуравдугаарт: Тан улсын Дэ Цзун хааны “чжэн-юан”-ий 2-р он 786 буюу гал барс жил Бүртэ-чино-ын 29 настайд Батчахан ( Батцагаан ) төрёөн хэмээн бичсэн байна. Энэ зурвас мэдээг үндэслэн мөшгөвөл, Бүртэ-чино өөрөө шороо нохой жил буюу 758 онд Боданчар төмөр морин жил буюу 970 онд, Чингис хаан усан моринжил буюу 1162 онд тус тус төрсөн болж таарч байна. Чингэхлээр Гэтэн цагаан дэрс гэдэг газраас Бүртэ-Чино Гоо Марал 770-д оны үед нүүдэлсэн байх болов уу. Дөрөвдүгээрт: Хуучин гэрийн чагтагыг зүүн тийш харуулан барьдаг хуучны ёс алдагдаж зүүн тийш харуулах болсон нь түүхэн цаг хугацааны явцад улс орны нийслэл солигдож дорно, өрнө зүгрүү нутаг тэлсэн хийгээд XIII үеэс эхлэн алдагдагсан боловуу хэмээн үзэж болох юм. Гэрийн тоон нь симстэй цагирагтай төстэй бөгөөд чагтага нь симсын үзүүр уяа буюу өвөг дээдсийн сүлдтэй гэрийн эзэн ойр байх гэсэн санаа байх магадлалтай билээ Тавдугаарт: Энэхүү домог нь эдүгээ хүртэл аман уламжлагдан ирсэн бөгөөд үндэстэн угсааны гарал үүсэл, түүхийн онцлог үйл явдал, түүхэнд алдаршсан бодит бодит хүмүүсийн амьдрал, газар нутгийн тогтоц, бүтэц , нэрийн учир холбогдлын тухай үнэн баримт, уран сэтгэмж хослуулан хүүрнэн өгүүлсэн аман зохиол юм.

НОМ ЗҮЙ

1. Лувсанданзан “Алтан товч” Уб., 1990

2. “Монгол аман зохиолын онол” С.Дулам, Г. Нандинбилиг, Уб., 2007

3. “Монголын нууц товчоо” Эмхэтгэсэн Ш.Чоймаа, Уб., 2006

4. “Монгол улсын түүх” дэд боть, Уб., 2003

5. “Монголчуудын эртний өвөг” Г. Сүхбаатар, Уб., 1980

6. “Монголын эртний түүх судлал” I боть, Г. Сүхбаатар, Уб., 2000

7. “Монгол ардын аман зохиол ” Эмхэтгэсэн Ш. Гаадамба, Х. Сампилдэндэв, Уб.,1988 8. “Монгол улсын хураангүй түүх ” Эмхэтгэсэн Л. Чулуунбаатар, Б. Лааган, Д. Дашдулам, Уб., 2016 он

9. “Монголын улсын түүх” Түүх, онол-арга зүйн асуудлууд, Уб., 1999

10. “Гэр” Д. Майдар, Л. Дарьсүрэн

11. Лувсанданзан “Эртний Хаадын үндэслэсэн төр ёсны зохиолыг товчлон хураасан Алтан товч хэмээх оршвой ” Уб., 2015

12. “Монгол ардлын уламжлалт ёс зан үйлийн дээж” И. Цоодол, Уб., 1991

13. “ Монгол ёс заншлын их тайлбар толь ” Эмхэтгэсэн Ж. Бат-Ирээдүй, Ч. Адъяасүрэн, Уб., 1999