Хамаатуулах ай

Хамаатуулах ай

Тодорхойлолт

Ш.Лувсанвандан Монгол хэлэнд түрүүчийнх нь нэрийн дараах нэр буюу үйл үгэнд нь захируулах харьцаа заадаг нэрийн тийн ялгалын нөхцөлөөс гадна сүүлийн нэр түрүүчийнхээ нэрийг захирах харьцаа заадаг хамаатуулахын нөхцөл гэж байдаг.

Ц.Өнөрбаян Эзэмшигч эзэн, эзэмшигдэгч юм хоёрын хоорондын хамаарах харьцааг заахын зэрэгцээгээр нэрлэсэн зүйлээ төрлийнх нь олон юм үзэгдлээс онцлон ялгаж үзүүлэх хэлзүйн айг хамаатуулах ёс гэнэ.

Г.Жамбалсүрэн Эзэмших хийгээд хамаатуулах харьцааг, юмс үзэгдлийг онцлон ялгаж нэрлэх хэлзүйн айг нэрийн хамаатуулах ёс гэж нэрлэдэг.

Ж.Төмөрцэрэн Хүн ба юмны хэн юунд хамаатай болох хийгээд нийт олондоо хэрхэн холбогдсоныг ялган үзүүлэх хэлзүйн айг хамаатуулах ёс гэнэ.

П.Бямбасан Эзэмшигдэгч юм , эзэмшигч эзний хоорондын харьцааг заахын зэрэгцээгээр нэрлэсэн зүйлээ төрлийнх нь олон юм үзэгдлээс онцлон ялгаж үзүүлэх хэлзүйн категорийг хамаатуулах ёс гэж үздэг.

Онцлог

Эдгээр тодорхойлолтоос харьцуулж үзвэл, хамаатуулах айн нөхцөл нь дараах үндсэн онцлогтой. Үүнд:

• Бүрэн хэлбэржсэн нэр үгийн үнэмлэхүйн эцэст тохиолдох тул бүтээвэр судлалын түвшинд хойно нь ямар ч бүтээвэр шууд залган орохгүй.
• Үгийн бүтцийн цуваанд зөвхөн урагшаа харьцаж, тийн ялгалын нөхцөлийн дараа тохиолдоно.
• Жинхэнэ нэр болон жинхэнэ нэрийн утга, үүргээр хэрэглэгдсэн тэмдэг нэр, тооны нэр, зарим төлөөний үг, орон цагийн нэр болон үйлт нэр буюу тодотгон холбох нөхцөлийн дараа тохиолдоно.
• Нөхцөл, үйл үг, үйлийн тийн ялгалын нөхцөл нөхцөлдүүлэн холбох нөхцөл гэх мэтээр нэрлэгдэж ирсэн –магц4, -тал4, -хлаар4, -вал4, -бал4, -нгуут2, зэрэг нөхцөлийн хойно бас тохиолддог өвөрмөц онцлогтой.
• Биед хамаатуулах гурван нөхцөл нь угтаа харьяалахын тийн ялгалын хэлбэржилттэй холбоотой үүссэн бөгөөд өмнөх нэр үгээсээ салангид бичигддэг. Энэ нь дурдсан гурван бичгийн төлөөний үгийн харьяалахын тийн ялгалаар хувирсан хэлбэр буюу хэлбэржсэн үг байсан бодит баримтын гэрч юм. (Жишээ нь: Миний ах ирлээ-ах минь ирлээ) гэх мэт.
• Хамаатуулах айн нөхцөлүүд нь тийн ялгалын нэг адил тэг хувилбартай байж болох бөгөөд нэг төрлийн зэрэгцсэн гишүүдийн төгсгөлийн бус гишүүдэд хэлбэржсэн байна.
• Хамаатуулах айн утгыг бүтээвэр болон өгүүлбэр судлалын аргаар илрүүлэх бөгөөд эхний арга буюу нийлэг арга нь үлэмж бүтээлч шинжтэй юм.

Хамаатуулах ёс буюу хамаатуулах айн тогтолцоо нь дотроо ерөнхий ба тодорхой эсрэгцэл дээр тогтсон байдаг тул уг айн утга илэрхийлэх нөхцөлийг дотор нь тодорхой буюу гурван биеийг ялгалгүй нийтэд нь ерөнхийлөн өгүүлэгдэхүүнд буюу гурван биеийг ялган тодорхой хамаатуулах ба гурван биеийн ялгалгүй нийтэд нь ерөнхийлөн өгүүлэхүүнд буюу эзэнд хамаатуулах хэмээн хоёр хуваадаг. Үүнд:

Ангилал

1. Биед хамаатуулах нөхцөл:

мань, минь, чинь, тань, нь
           А.Өгүүлэгч 1-р биед хамаатай зүйлийг заасан Минь, маань нөхцөл.

• Нэгдүгээр өгүүлэгч этгээдэд холбоо хамаатай зүйлийг заана. Жишээлбэл: -Хүү маань явж өгдөггүй шүү гээд инээмсэглэхэд нь жигдхэн бөгөөд дун цагаан шүд яралзав.(Ч.Л) гэх мэт.
• Өгүүлэгдэхүүний илтгэгч(subject marker)-ийн үүргээр хэлэгдэнэ. Жишээлбэл:-Алаг дэлхийд төрсөн минь учиртай, гэрэлт орчлонд төрсөн минь учиртай, тоост хорвоод төрсөн минь учиртай...(Б.Я) гэх мэт.
• Өгүүлэмжид үйл хөдлөлийн зайлшгүй болох баймж утга илэрхийлнэ. Нар гайгүй дээр эртхэн хөдлөх минь (...хөдлөх хэрэгтэй, ...хөдлөхгүй бол болохгүй, ...хөдлөхөөс өөр аргагүй,...) гэх мэт.
• Өгүүлэгч хүсэл, хэрэгцээ илэрхийлсэн баймж утгатай. Жишээлбэл: Алив нэг аяга цай уух минь (...хсан, ...х юмсан, ...ууя, ...уумаар байна, ...уух гэсэн юм, ...) гэх мэт.
• Өгүүлэгч нэгдүгээр этгээдээс бусдад ерийн хандсан утга. Жишээлбэл: -Дүү минь гүйгээд ир гэж тэртээ дороос бүдүүн дуутай хүн дуугарав. (Ч.Л) гэх мэт.

            Б. Сонсогч 2-р биед хамаатай болохыг заасан чинь, тань, нөхцөл.

• Хоёрдугаар сонсогч этгээдэд холбоо хамаатай зүйлийг заана. Арван цагаан буян чинь дэлгэрч яв гээд гуйлгачин хадагийг авч нандигнан өвөртлөв (Ч.Л) гэх мэт.
• Өгүүлэгчээс тухайн зүйлд үл мэдэг эгдүүцэн улмаар сануулан батласан баймж утга илтгэнэ. Жишээлбэл: -Би чамд эртээд хэлэх чинь билээ (...хэлсэн шүү дээ, ...хэлсэн биздээ) гэх мэт.
• Өгүүлэмжийн боломжийн бус баймж утга илэрхийлсэн байж болно. Жишээлбэл: - Эртхэн хийх чинь яагаав. (...хийх ёстой байсан,...) гэх мэт.
• Өгүүлэмжийн доторх аль нэг гишүүнийг онцлон ялгаж, чухалчлан тодочлох үүргээр хэрэглэгдэж болно. Жишээлбэл: -Удсангүй хүмүүс сайхан улаан зээрд болж, дуу хуар дараалан ирэхэд ᠌᠋”уяхан замбуутивийн нар”-ыг Эрдэнэ дөрвөн давхар шуранхайлж байгаад дуулсан чинь бүгд магтан шагшив. (Ч.Л) Наадах шуудайтай чинь юу вэ? гэж Дулмаагийн асуухад хүү хөмхийгөө зуун ташуураараа чимээгүй гэж дохио өгөөд ойртон очив (Ч.Л) гэх мэт.
• Өгүүлэгчээс тухайн зүйлд эгдүүцэн гайхсан баймж утга илэрхийлнэ. Жишээлбэл: -Чи чинь чулуу юм уу, хүн юм уу? гэж уурласан тахар асуухад Төмөр ... (Ч.Л) гэх мэт
• Өгүүлэгдэхүүний илтгэгч (subject marker)-ийн үүргээр хэрэглэгдэнэ. Жишээлбэл: Чулуу шүүрэх чинь халхын сайн ажил шүү (Ч.Л) гэх мэт.

             В. Өгүүлэмжид дурдагдаж байгаа 3-р биед хамаатай юмыг заасан нь нөхцөл.

• Тухайн өгүүлэмжид дурдагдсан гуравдугаар этгээд холбоо бүхий, түүнд харьяа хамаатай зүйлийг заана. Жишээлбэл: Энэ Петр юу болчихсон юм бол? Ингэж дуу шуугүй уруу царайлж явдаггүй эр сэн. Гэр оронд нь зовлон учраа юм болов уу? гэж Эрдэнийн дэргэд ирсэн Нямаа асуув.

-Нутагт нь их дайн гарсан гэнэ. -Оройн уу даа? -Тийм гэнэ (Ч.Л) гэх мэт

• Өгүүлэгдэхүүний илтгэгч (subject marker)-ийн үүргээр хэрэглэгдэнэ. Жишээлбэл:...Чадалтай нь чадалүйгээ жаргалдаа хэрэглэж байдаг энэрэлгүй хорвоогийн ёсыг танимагц... (Ч.Л) гэх мэт. Зарим тохиолдолд энэхүү нөхцөлийг бол хэмээх үгээр солин хэрэглэж болдог бөгөөд энэ талаар тусгайлан хийсэн судалгаа байдаг.
• Нэг төрлийн олон хүн, юмс үзэгдлээс аль нэгийг нь ялган тодотгоход хэрэглэгдэнэ. Жишээлбэл: Хотын цэцэрлэг дотор ногоон модон вандан сандал дээр хоёр залуухан хүүхэн сууж байна. Тэр хоёрын нэг нь Цээмаа. (Ц.Д)гэх мэт.

2. Ерөнхийлөн хамаатуулах буюу эзэнд хамаатуулах нөхцөл: -аа4'

• Нэг, хоёр, гуравдугаар биед ялгалгүй хэрэглэгдэх боловч тухайн өгүүлэмжийн ерөнхий агуулгаар чухам хэддүгээр биеийг зааж байгаа нь ялгарна. Энэ нөхцөл нь “өөрийн” гэсэн үгийн цөм утгыг өөртөө агуулсан байдалтай юм. Жишээлбэл: Би ном уншлаа-би өөрийнх(өө) номыг уншлаа, чи номоо ав-чи өөрийн(хөө) номыг ав, ах номоо авчээ-ах өөрийн(хөө) номыг авчээ гэх мэт. Өөрөөр хэлбэл, монгол хэлний өөрийн төлөөний үгийн “өөрөө” гэдэг үг нь эзэнд ерөнхийлөн хамаатуулах утга илэрхийлдэг байна.
• Нэрлэхээс бусад тийн ялгалын ил бодитой нөхцөл болон далд тэг хувилбарынх нь дараа орно.
• Урт, хос эгшиг болон –н гийгүүлэгчээр төгссөн үгэнд залгавал дунд нь –Г гийгүүлэгч жийрэглэнэ. Жишээ нь: цаагаа унах, цайгаа уух, цангаа цохих гэх мэт.
• Харьяалахын тийн ялгалын нөхцөлийн дараа залгахад –х гийгүүлэгч жийрэглэнэ. Жишээ нь: ахынхаа гэрээр ор гэх мэт.
• Заахын тийн ялгалын нөхцөлийн тэг хувилбарын дараа эгшиг зохицох ёсыг баримтлан залгана. Жишээ нь: ах(0)аа алд хүндэл, элгэ(0)ээ тэвэр, эх орон(0)оо хайрла, өмч(0)өө хуваа гэх мэт.

Монгол хэлний ялгах, үл ялгах ёс нь орос хэлний тодорохой ба тодорхой бус шинж (определенпость и неопределендость), англи хэлний ялгац гишүүн (definite and indefinite article) илрүүлэх байдалтай төсөөтэй үзэгдэл ажээ. Монгол хэлний хамаатуулах айн үүрэг утгазүйн онцлогийн талаар судлаачид цөөнгүй судалгаа хийж сонирхолтой ажиглалт дүгнэлт хийсэн байдаг.