гэмт явдал судлал

Хадмал үг

[англ. criminology]

Тайлбар

Гэмт явдал судлал гэдэг нь гэмт хэрэг болон гэмт хэрэгтнүүдийг судалдаг тусгай салбар ухаан юм. Судлаач Эдвин Сутерланд Гэмт Явдал Судлалын Зарчмууд (1939, 1) хэмээх номондоо бичсэнээр: “Гэмт явдал судлал нь гэмт хэргийг нийгмийн үзэгдэл хэмээн авч үздэг мэдлэгийн хэлбэр юм. Тухайн ойлголт нь өөрийнхөө хүрээнд хууль боловсруулах, хууль зөрчих болон хууль зөрчсөн үйлдэлд хариу үзүүлэх явдлыг хамруулдаг байна.” Хэдийгээр Сутерландын гэмт явдал судлалыг тодорхойлсон тодорхойлолтыг нийтээрээ хүлээн зөвшөөрч, эх сурвалж болгон ашигладаг боловч, уг нэр томьёо нь яг ч оновчтой тодорхойлолт биш юм. Учир нь түүний тодорхойлолт гэмт явдлыг зөвхөн нийгмийн хүчин зүйлс дээр тулгуурлан судалдаг аж. Яг үнэндээ, судлаачдын судалдаг гэмт явдал судлал нь нийгмийн шинжлэх ухаанд хамааралгүй хэд хэдэн төрлийн салбар ухааныг хамарсан байдаг.

Түүнчлэн, гэмт явдал судлалыг ерөнхийдөө гэмт хэрэг болон гэмт хэрэгтнүүдийг судалдаг шинжлэх ухаан гэж нэмэлт тодруулга хийх хэрэгтэй. Тиймээс, гэмт хэрэг болон гэмт хэрэгтнүүдийн талаар өгүүлэл бичдэг хүн бүрийг гэмт явдал судлаач гэж үзэж болохгүй (тухайлбал, шүүхийн шинжээчид, өмгөөлөгчид, шүүгчид болон эрүүгийн эрх зүйн системд харьяалагдах бусад ажилчдыг). Гэхдээ, энэ субьектийг яг шинжлэх ухааны арга зүйн хувьд ялгаж өгөхөд хэцүү бололтой. Учир нь өөрсдийгөө гэмт явдал судлаач гэж үздэг хэрнээ шинжлэх ухааны арга зүй ашигладаггүй эрдэмтэд байна. Үүний оронд тэд гэмт хэрэг болон гэмт хэрэгтнүүдийг илүү динамик болон түүхэн талаас судалдаг аж. Түүнээс гадна, тэд яг хууль зөрчигчдийн зан чанарт гол анхаарлаа хандуулж ажиллахаас илүүтэйгээр “хууль боловсруулах” болон “түүнийг зөрчсөн тохиолдолд хариу үйлдэл үзүүлэхэд” гол ач холбогдол үзүүлдэг байна.

Гэмт явдал судлал гэдэг нэр томьёоны талаар эцэслэн тайлбар хийвэл, яг гэмт хэрэг болон гэмт хэрэгтэн гэдэг ойлголтуудыг тодорхойлоход нилээд төвөгтэй юм. Учир нь гэмт хэрэг болон гэмт хэрэгтэн гэдэг ойлголтуудын талаар маш их санал зөрөлдөөн байдаг. Зарим нэг хүмүүс гэмт хэрэг гэдэг ойлголтыг дан ганц хууль эрх зүйн хүрээнд авч үздэг; өөрөөр хэлбэл тэд аливаа зүйлийг хуулиар хориглож, түүнийг зөрчсөн тохиолдолд гэмт хэрэг гэж ойлгоно гэж үздэг. Харин бусад хүмүүс хууль гэдэг зүйл яг хүний зан чанарыг авч үздэггүй учраас гэмт хэрэг гэдэг ойлголтыг зөвхөн хууль эрх зүйн хүрээнд тодорхойлоход учир дутагдалтай гэж үздэг аж. Жишээлбэл, хүний амь насыг хороох үйлдэл бол аллага биш, учир нь төр гэдэг зүйл хүнийг цаазаар авч, мөн төрт улсууд хоорондоо дайтаж байдаг. Иймээс тухайн ойлголтыг илүү нийгмийн шинжлэх ухааны хүрээнд авч үзэх хэрэгтэй.