дагавар бүтээвэр

Тодорхойлолт

Монгол хэлний дагавар бүтээвэр нь ямагт язгуурынхаа дараа шууд буюу шууд бус залгасан байдаг. Үгийн язгуур нь уул үгийн цөм нь болдог бол үгийн дагавар нь цөмийн бүрхүүл мэт үүрэгтэй морфем юм. Үгийн цөмийн бүрхүүл болох дагавар нь язгуур бүтээвэртэйгээ нөхцөлдөн гарч болох янз бүрийн чанар, хөдөлгөөний дохио болно. Энэ учраас үгийн дагавар нь язгуураасаа ангид ямар ч утга илтгэсэн дохио болж чадахгүй. Үгийн дагавар нь язгуураасаа хавьгүй цөөн боловч бүр илүү хийсвэр утгатай учраас нэг зүйлийн дагаврыг хичнээн олон язгуурт залгавч нэг талаар үндсэн утгаа хадгалж, нөгөө талаар язгууртайгаа зохицон нэг чиглэлийн утгатай шинэ шинэ үг бүтээж чадна. Жишээ нь: үйлээс нэр үг үүсгэх -л дагаврыг гар-, сэр-, мэд-, чад-, гэх мэт үйл үгэнд залгахад гарал, сэрэл, мэдэл, чадал гэх мэтийн нэг чиглэлийн нэр үг үүсгэх гэх мэт.

Жишээ

гар+л > гарал, гар + л + т > гаралт гэх мэт

Дагаврыг байрлалааар нь ангилах нь:

1. Нэр үг үүсгэх дагавар

2. Нэрээс нэр үг үүсгэх дагавар

3. Үйлээс нэр үг үүсгэх дагавар

4. Нэр язгуураас тэмдэг нэр үүсгэх дагавар

5. Үйл язгуураас тэмдэг нэр үүсгэх дагавар

6. Үйлээс үйл үг үүсгэх дагавар

7. Нэрээс үйл үг үүсгэх дагавар

8. Язгуураас үйл үг үүсгэх дагавар

Нэр үг үүсгэх дагавар:

-Нэр үгийн анхдагч үндэс буюу –н-гүй үндсэнд –вч гэсэн дагавар залгаж юмын бүрхэвч болох нэр үүсгэнэ.Жишээ нь:

• Чих-чихэвч, дал-далавч, хуруу-хуруувч, элэг-элгэвч

-Нэрийн –н-гүй үнсэнд –ч гэсэн дагавар залгаж байнга буюу түр эрхэлсэн мэрэгшлийн нэр үүсгэнэ. Жишээ нь:

• Адуу-адууч, хонь-хоньч, чулуу-чулууч, хөгжим-хөгжимч

-Өнгийн нэрийн –н-гүй үндсэнд –втар4 дагаврыг эгшиг зохицуулан залгаж үндэс үгийн утгыг сулруулсан байдалтай нэр үүсгэнэ. Жишээ нь:

• Хөх-хөхөвтөр, ногоо-ногоовтор, шар-шаравтар

-Нэрийн –н-гүй үндсэнд –гана гэсэн дагавар залгаж ургамал, амьтны нэр үүсгэнэ. Жишээ нь:

• Хар-харгана, зээр-зээргэнэ

- Өнгийн нэрийн –н-гүй үндсэнд –вар, вор гэсэн дагавар залгаж мөн өнгийн нэрийг сулруулсан утгатай өнгийн нэр үүсгэнэ.

• Улаа-улаавтар, бор-боровтор

-Нэрийн үндсэнд –ааль гэсэн дагавар залгаж төрөл садны нэр үүсгэнэ. Жишээ нь:

• Хая-хаяаль, үе-үеэл

-Нэрийн үндсэнд –ц гэсэн дагавар залгаж нийгмийн давхаргын нэр үүсгэнэ. Жишээ нь:

• Хар-харц, бор-борц

-Нэрийн үндсэнд –мад дагавар залгаж хам олныг заасан нэр үүсгэнэ. Жишээ нь:

• Ах-ахмад, эгч-эгчмэд

-Нэрийн –н-гүй үндсэнд залгаж нэрийн салангид олныг заасан утгатай шинэ үндэс үүсгэх дагавар морфем нь нар4, д, с, ууд2, нууд2, чууд2, \ чуул2,уул2 гэсэн олон хувилбараар илэрнэ. Жишээ нь:

• Ах-ах нар, шувуу-шувууд, ах-ахас, үхэр-үхрүүд, нохой-нохойнууд, бага-багачууд, дээд-дээдүүл :

Үйлээс нэр үг үүсгэх дагавар :

Үйл үгийн үндсэнд -бар, -вар дагавар залгаж үйлийн явц буюу зорилтыг заасан нэр үг үүсгэнэ. Энэ дагавар -бар, -вар, -бэр, -вэр, -бир, -вир, -бор, -вор, -бөр, -вөр гэх мэт хувилбартай үгийн нь үндсийн эгшигт зохицуулан залгана. :

* Жишээ нь: тайл- тайлбар, сал-салбар, сийл-сийлбэр гэх мэт. 

Үйл үгийн үндсэнд -ц дагавар залгаж үйлийн явц гүйцэтгэлийн заасан нэр үүснэ.

• Жишээ нь: яв-явц, бүт-бүтэц, мэд-мэдэц гэх мэт.

Үйл үгийн үндсэнд -г дагавар залгаж уул үйл үгийн үндсээр илэрсэн утгатай нэр үүснэ.

• Жишээ нь: баярх-баярхаг, ноёрх- ноёрхог, оморх-оморхог, жимслэ-жимслэг гэх мэт.

Үйлийн үндсэнд -дал, -дол,-дөл, -дэл, -тал хувилбартай дагавар залгаж уул үйлийн хийсвэр нэр буюу үр дүнг заасан нэр үг үүснэ.

• Жишээ нь: яв-явдал, бай-байдал, оё-оёдол, үх-үхдэл, өргө-өргөдөл гэх мэт.

Үйлийн үндсэнд -дас, -дэс, -дом, -дөс, хувилбартай дагаврыг эгшгийг зохицуулан залгаж уул үйлийн үрээр гарах үйлийн нэр үүснэ.

• Жишээ нь: угаа-угаадас, тайр-тайрдас, үр-үрдэс гэх мэт.

Үйлийн үндсэнд -ж дагавар залгаж уул үйлийн үр дүнг заасан утгатай нэр үүснэ.

• Жишээ нь: дөрвөл- дөрвөлж, эрээл-эрээлж, тоонол-тоонолж гэх мэт.

Үйлийн үндсэнд -аас, -оос, -өөс, -ээс хувилбартай дагаврыг эгшгийг нь зохицуулан залгаж уул үйлд хэрэглэгдэх зүйлийг заасан нэр үүснэ.

• Жишээ нь: хад-хадаас, торго-торгоос, үд- үдээс, нөх-нөхөөс гэх мэт.

Үйлийн үндсэнд -уул, -үүл, -уур, -үүр хувилбартай дагаврыг залгаж эрхэлсэн ажил буюу зэвсэг хэрэглүүрийн нэр үүснэ.

• Жишээ нь: Хар-харуул, нүд-нүдүүр, өлгө- өлгүүр, малт-малтуур, хатга- хатгуур цохь-цохиур гэх мэт.

Үйлийн үндсэнд -лан, -лэн, лон, -лөн дагаврыг эгшгийн зохицуулан залгаж уул үйлийн хийсвэр утгатай нэр үүснэ.

• Жишээ нь: хад-хадлан, зов-зовлон, цатга-цатгалан, сэргэ-сэргэлэн, өлсгө-өлсгөлөн гэх мэт.

Язгуураас нэр үг үүсгэх дагавар

Монгол хэлний -год, гэд,гэх мэтийн идэвхгүй язгуурт -г+р буюу -гар, -гэр, -гор, -гөр хувилбартай нийлмэл дагаврыг эгшгийн зохицуулж залгаж хүн, юмын овор дүрийг заасан чанарын харьцааны нэр үүснэ.

• Жишээ нь: год-годгор, сэрт-сэртгэр, ов-овгор, тов-товгор, гэх мэт.

Монгол хэлний бая-, ноё-, нох-, гэх мэт идэвхгүй язгуухт салангид олныг заах дагаврын -д,-с гэсэн хувилбарыг залгаж тухайн язгуурын утгатай нэрийн анхдагч үндсийг үүсгэнэ.

• Жишээ нь: бая-баяд, ноё-ноёд, нох-ноход-нохос гэх мэт.

Монгол хэлний тэ-, до-, мэтийн язгуурт -р дагавар залгаж орон цагийн харьцааны нэр буюу заах нэр үүснэ.

• Жишээ нь: тэ-тэр, до-дор, ов-овор гэх мэт.

Монгол хэлний бая-, сай-, э-, тэ-, та-, чи-, ча-, гэх мэтийн язгуурт -н, -м, -д гэсэн хувилбартай дагавар залгаж тухайн язгуурын утгатай нэрийн үндэс үүснэ.

• Жишээ нь: сай+н>сайн, бая+н>баян, э+н> эн-энд, тэ+н>тэн-тэнд, та+н>тан-танд, чи+н>чин-чиний, ча+м>чам-чамд гэх мэт.

Монгол хэлний дэн-, бөг-, гэх мэтийн язгуурт -ж, -ч дагавар залгаж тухайн язгуурын утгатай нэрийн үндэс үүснэ.

• Жишээ нь: дэн+дэнж, бөг-бөгж, уг-угж, гэх мэт.

Үйл үг үүсгэх дагавар нь

Үйл үг үүсгэх дагаврыг ямар үндэс буюу язгуурт залгаж үйл үг үүсгэхээр нь үндэс болгож үйлээс үйл үг үүсгэх нэрээс үйл үг үүсгэх , язгуураас үйл үг үүсгэх дагавар гэж ангилна.

Үйлээс үйл үг үүсгэх дагавар нь

-га, -го, -гэ, -гө, гэсэн хувилбарыг р, л, д, т, с гийгүүлэгчээр төгссөн тусах, эс тусах үйл үгийн үндсэнд эгшгий нь зохицуулан залгана.

• Жишээ нь: сур-сурга, гар-гарга, бол-болго, хүр-хүргэ, хөдөл-хөдөлгө, хөөр-хөөргө, цад-цатга гэх мэт.

-уул, -үүл гэсэн хувилбары нь эгшгээр төгссөн тусах, эс тусах үйл үгийн үндсэнд эгшгий нь зохицуулан залгана.

• Жишээ нь: бай-байгуул, гарга-гаргуул, ор/о/-оруул, үз/э/-үзүүл, гэх мэт.

-лга, -лго, -лгэ, -лгө гэсэн хувилбары нь урт буюу хос эгшгээр төгссөн тусах, эс тусах үйл үгийн үндсанд эгшгий нь зохицуулан залгана.

• Жишээ нь: суу-суулга, шатаа-шатаалга, зогсоо-зогсоолго, ороо-ороолго, гүй-гүйлгэ, нээ-нээлгэ, гэх мэт.

Үйл үгийн үндсэнд -лд гэсэн дагавар залгаж харилцан үйлдэлдэх утгатай эс тусах үйл үг үүсгэнэ.

• Жишээ нь: ал-алалд, харва-харвалд, тул-тулалд, ур-уралд, марга-маргалд гэх мэт.

Үйл үгийн үндсэнд -цгаа, цгоо, цгээ, цгөө гэсэн хувилбартай дагаврыг эгшгий нь зохицуулан залгаж олноороо үйлдэцгээх утгатай тусах, эс тусах үйл үг бүтээнэ.

• Жишээ нь: унш-уншцагаа, яв-явцгаа, суу-сууцгаа гэх мэт.

Тусах, эс тусах үйл үгийн үндсэнд -валз, -галз, -лз гэсэн хувилбартай дагаврыг эгшгий нь зохицуулан залгаж янз бүрийн хөдөлгөөнийг заасан үйл үг үүсгэнэ.

• Жишээ нь: ань-анивалз, дайв-дайвалз, гуйв-гуйвалз, найга-найгалз гэх мэт.

Үйл үгийн үндсэнд -схий гэсэн дагавар залгаж тухайн үйлийг хоромхон үйлдэх байдлыг заасан үйл үгийн үндэс үүснэ.

• Жишээ нь: яв-явсхий, гүй-гүйсхий, тогт-тогтосхий, ухар-ухарсхий, гэх мэт.

Нэрээс үйл үг үүсгэх дагавар нь

Чанарын харьцааны нэрийн үгийн үндсэнд -д, -с хувилбартай дагавар залгаж уул чанарын ихсэх, багасахыг заасан утгатай үйл үг үүснэ.

• Жишээ нь: урт-уртад-уртас, богино-богинод-богинос, их-ихэд-ихэс, бага-багад-багас гэх мэт.

Нэрийн үндсэнд -ж гэсэн дагавар залгаж уул нэрээр илэрсэн зүйл дэлгэрэх бүтэх утгатай үйл үг үүсгэнэ.

• Жишээ нь: үр-үрж, амар-амарж, мал-малж, үйлдвэр-үйлдвэрж, хавар-хаварж, гэх мэт.

Нэрийн үндсэнд -жир дагавар залгаж мөн уул нэрээр илэрсэн зүйл дэлгэрэх бүтэх утгатай үйл үг үүснэ.

• Жишээ нь: анги-ангижир, муу-муужир гэх мэт.

Нэрийн үндсэнд -ш дагавар залгаж уул нэрээр илэрсэн зүйл дэлгэрэх, тохирох утгатай үйл үг үүснэ.

• Жишээ нь: алдар-алдарш, суурь-суурьш, идээ-идээш, мэргэ-мэргэш, гэх мэт.

Нэрийн үндсэнд -с дагавар залгаж уул нэрээр илэрсэн зүйлийг хүсэх утгатай үйл үг үүснэ.

• Жишээ нь: найр-найрс , нөхөр-нөхөрс, гэр-гэрс, өл-өлс, алга-алгас, үүр-үүрс гэх мэт.

Нэрийн үндсэнд -ц дагавар залгаж тухайн нэрээр илэрсэн зүйлийг гүйцэтгэх утгатай үйл үг үүснэ.

• Жишээ нь: хариу*хариуц, мөрий-мөрийц, булхай-булхайц. гэх мэт.

Язгуураас үйл үг үүсгэх дагавар нь

Монгол хэлний гад-, гэд-, гэх мэтийн язгуурт -ай, -ой, -и, -ий гэсэн хувилбартай дагавар залгаж тухайн язгуурын утгатай үйл үг үүсгэнэ. ай, ой хувилбары нь эр эгшигт язгуурт уруулаар зохицуулан ий хувилбары нь эм буюу и-гээр төгссөн эр эгшигт язгуурт залгана.

• Жишээ нь: гял-гялай, год-годой, гэд-гэдий, голь-голий, бөнд-бөндий, шонт-шонтой гэх мэт.

Монгол хэлний ул-, гял-, гэх мэтийн язгуурт -лз дагавар залгаж тухайн язгуурын утгатай дахин давтсан хөдөлгөөнийг заасан үйл үг үүсгэнэ.

• Жишээ нь: ул-улалз, гял-гялалз, цэл-цэлэлз, ов-оволз, өрөв-өрөвлз, шарав-шаравлз гэх мэт.

Монгол хэлний гэдэг-, годог-, гэх мэтийн язгуурт -на, -но, -нэ, -нө гэсэн хувилбартай дагаврыг эгшгий нь зохицуулан залгаж уул язгуураар илрэх байдлыг дахин давтан үйлдэх утгатай үйл үг үүснэ.

• Жишээ нь: гэдэг-гэдгэнэ, годог-годгоно, оодог-оодгоно, шовог-шовогно гэх мэт.

Монгол хэлний хуга-, хага-, гэх мэтийн язгуурт -ч дагавар залгаж уул язгуураар илэрсэн чанарыг дахин давтан үйлдэх утгатай үйл үг үүснэ.

• Жишээ нь: хуга-хугач, хага-хагач, тас-тасч, хэмх-хэмхэч, бут-бутач, дэлбэ-дэлбэч гэх мэт.

Монгол хэлний дэлбэ шалба гэх мэтийн язгуурт -р дагавар залгаж уул язгуураар илэрсэн чанар бүтээх утгатай эс тусах үйл үг үүснэ.

• Жишээ нь: Дэлбэ-дэлбэр, шалба-шалбар, бут-бутар, хэмх-хэмхэр, хага-хагар, цоо-цоор гэх мэт.