жинхэнэ нэр

Монгол хэлний жинхэнэ нэрийг судалсан тойм

Монгол хэлний уламжлалт судалгаанд жинхэнэ нэрийг үгсийн аймгийн нэг үндсэн ай гэж үзэж олон талаас нь нарийвчлан судалсаар ирсэн байна. Жинхэнэ нэр нь бүрэлдэхүүн хэл зүйн онцлог шинжээрээ өвөрмөц онцлогтой,хэлний тогтолцоонд үлэмж чухал үүрэг гүйцэтгэдэг үгс билээ.Ийм ч учраас судлаачид утга ,үүрэг хэлзүйн онцлогийг нарийн тодорхойлсон байна.Жинхэнэ нэрийн талаар монгол хэлзүйн бүх бүтээлд томоохон байр эзлүүлэн тодорхойлсноос гадна Г.Д.Санжеев,М.Н.Орловская, Д.А.Алексеев,Ш.Лувсанвандан ,П.Бямбасан гэх мэт олон хүн тусгайлан судалжээ.Судалгааны баримтаас үзвэл ,жинхэнэ нэрийг утгa нь цааш нарийвчлан ангилж бие даасан үгсийн өөр өөр үгсийн аймаг болгож үзэх,эсвэл зөвхөн жинхэнэ нэрд байдаг хэлзүйн онцлогийг нийт үгсийн шинж мэтээр тодорхойлох зөрөө маргаан байсаар байна.

Тодорхойлолт

Хүн амьтан юмс үзэгдлийг бодитой, бодигүй хийсвэр, тодорхой гэж ялгалгүйгээр цөмийг нь ямар нэг юм болгон тодорхой биетээр ухаж нэрлэх хэсэг мөн юмс үзэгдлийг нэрлэн зааж тоо, тийн ялгал, хамаатуулахын нөхцөлөөр хувилан өгүүлбэрт ихэвчлэн өгүүлэгдэхүүн,тусагдахууны үүрэг гүйцэтгэдэг нэр үгсийг жинхэнэ нэр гэнэ.

Ангилал

• Ерийн нэр
• Оноосон нэр
• тооны нэр

Хувилал

Жинхэнэ нэр нь дараах нөхцөлүүдээр хувилна.

1. олон тооны нөхцөл
2. тийн ялгалын нөхцөл

Жинхэнэ нэрийн онцлог

Жинхэнэ нэр хэлзүйн хувьд нөгөө жинхэнэ нэрийнхээ өмнө орж үндсээрээ захирагдан тодотгол гишүүн болно. Жишээ нь: усан онгоц, морин тэрэг

Жинхэнэ нэрийн шинж 1. Жинхэнэ нэр-ийг ухагдахууны багтаамжаар нь ерийн нэр, оноосон нэр гэж ангилна. 2. Жинхэнэ Нэр-ийг нэрлэн тэмдэглэж байгаа юмтай нь харьцах үгийн сангийн утгаар нь бодит нэр, хийсвэр нэр гэж ангилдаг. 3. Монгол хэлний жинхэнэ нэр нь тоо, тийн ялгал, хамаатуулах гэсэн хэлзүйн 3 айтай. 4. Монгол Хэлний жинхэнэ нэрийг энэтхэг европын зарим хэлтэй харьцуулахад хүйсийн ай байхгүй. 5.Орчин цагийн монгол хэлний жинхэнэ нэр нь тодотгогч болон өгүүлэхүүнтэйгээ тоо, хүйсээр зохицохгүй.

Жинхэнэ нэрийг ухагдахууны багтаамжаар нь ангилах нь: Ерийн нэр гэж юу вэ? Бодит ертөнций хүн амьтан юмс үзэгдлийг аймаг, төрөл зүйлээр нь ерөнхийлж нэрлэсэн харьцангуй өргөн ухагдахуунтай жинхэнэ нэрийг ерийн нэр (common noun) гэнэ. Ухагдахууны багтаамжаараа шаталсан шинжтэй байж болно. Жишээ нь: амьтан-араатан-арслан ургамал-мод-улиас

Оноосон нэр гэж юу вэ? Нэг төрлийн хүн, амьтан, юмс үзэгдлийн дотроос аль нэгийг нь онцлон ялгахын тулд тусгайлан өгсөн нэрийг оноосон нэр (proper noun) гэнэ. Оноосон нэрийг тусгайлан судалдаг ухааныг “Оноосон нэрзүй” буюу ономастика гэдэг.

Жинхэнэ нэрийн хэлц үг

а.Хавсрал нэр + Нэр үг:

  улаан гол-амь
  хагархай хэнгэрэг-чалчаа
  битүү лонх-үг алддаггүй

б.Харьяалахын тийн ялгалын нөхцөлт нэр үг + Нэр үг

  өдрийн од-ховор юм
  нохойн наадам-хялбархан
  газрын бэтэг- намхан хүн
  хонины морь-номхон, томоотой

в.Нэр үг + Нэр үг

  яс арьс-нэн туранхай
  хонь чоно-өшөөтөн

г.Тооны нэр + Нэр үг

  жаран цөнхрөг-умдаасаг хүн
  далан хэл-олон үг

д.Үйлт нэр + Нэр үг

  ургаа хад-хөшүүн хойрго хүн
  улдсан бух-ядарч цөхөрсөн хүн

Жинхэнэ нэр өгүүлбэрийн бүтцэд нэрлэгдэх

Жинхэнэ нэр нь өгүүлбэрийн бүтцэд ихэвчлэн үйлийн эзэн /өгүүлэгдэхүүн/, үйлэнд өртөх юм /тусагдахуун/-ыг нэрлэдэг.

1.=Жишээ нь=: Батаа ном авав. "Тусагдахуун нь заахын тийн ялгалын тэг хэлбэрээр хэлбэржиж үйлэнд өртөж  болно.
-Батаа-өгүүлэгдэхүүн
-ном-тусагдахуун
2.=Жишээ нь=:Ах аавын морийг уургалав."Тусагдахуун нь заахын тийн ялгалаар шууд хэлбэржиж үйлэнд өртөж болно.
 -Ах-өгүүлэгдэхүүн
 -морь-тусагдахуун

Жинхэнэ нэрийн гол шинжүүд

Орчин цагийн монгол хэлний жинхэнэ нэрд эр, эмийг ялгах хүйсийн котегорь байхгүй, амьтны хүйс ийг ялган үзүүлдэг.

• Жинхэнэ нэр нь бодис юм, шинж чанар, байгаль, нийгмийн үзэгдэл, үйл байдал зэрэг орчлон дээр цорын ганц байх зүйлээс эхлээд хэсэг бүлэг зүйл, тоо томшгүй олон зүйлийг нийтэд нь нэрлэн заасан байхаас гадна, бодит тодорхой, ерөнхий хийсвэр янз бүрийн ухагдахуун илэрхийлсэн байна.

• Нэг аймаг үгсийг нөгөө аймаг үгсээс ялгахад тухайн аймаг үгсийн хэлзүйн онцлог шинж чухал ялгаа болдог. жинхэнэ нэрийн онцлог шинж нь бусад аймгийн үгсээс ялгарах хэлзүйн онцлогтой.

Жинхэнэ нэрийн ганц ба олон тоо

Ганц тоо ๐ Монгол хэлэнд ямар нэгэн тийн ялгалын нөхцөлийн өмнө тохиолдож байгаа жинхэнэ нэр, жинхэнэ нэрийн үүргээр хэрэглэгдэж байгаа үгс тодорхойгүй ганц тоо нд байна. Жишээлбэл: "Өглөө нар гарснаас хойш эмч нохойд бариулах шахсаар малын хотонд орж ирж гэнэ" гэсэн өгүүлбэрт нар, эмч гэсэн хоёр үг нэрлэхийн тийн ялгалд тодорхойгүй ганц тоонд нохойд, малын хотонд гэсэн гурван үг өгөх орших, харьяалахын тийн ялгалд тодорхойгүй ганц тоонд байна.

Олон тоо ๐ Голдуу хүний ажил мэргэжлийн холбогдолтой цөөн нэр үгэнд нар нөхцөл залгаж жинхэнэ нэрийн олон тооны нөхцөл үүснэ. Жишээ нь: багш-багш нар, эмч-эмч нар, дарга-дарга нар, ах-ах нар, дүү-дүү нар гэх мэт.

๐ Харилцааны хэрэгцээнд хэрэглэгдэж байгаа нэр үг, багц зүү, толгой дэвтэр, боодол ёотон, хэсэг адуу, олон хүн, таван тэмээ, зуун гучин хонь гэх мэт олон болохы нь заасан тодотгол үгтэй буюу, тодорхой олон тоонд байвал жинхэнэ нэр үгэнд нь олон тоо заах нөхцөл хэрэглэдэггүй.

Жинхэнэ нэрийн утгазүйн онцлог

жинхэнэ нэр нь хүн амьтан, юмс үзэгдэл зэрэг орчлон ертөнц дээр цорын ганц байх зүйлээс эхлээд хэсэг бүлэг, тоо томшгүй олон зүйлийг нэрлэн заахаас гадна бодит тодорхой, ерөнхий хийсвэр янз бүрийн ухагдахууныг илэрхийлсэн үгс юм. Жишээлбэл,

1. хүн амьтныг: амьтан, хүн, адгуус, араатан жигүүртэн, аав, ээж, нагац, Дорж, Дулмаа, хонь, ямаа, нохой, баавгай, өт хорхой, загас, жараахай, аалз, ялаа, шумуул гэх мэт
2. бодит юмсыг: мод, чулуу, өвс, ногоо, ус, элс шороо, алт, мөнгө, болор, хаш, үзэг, цаас, ширээ, шүүгээ, даавуу, дээл, хувцас, гар, хөл, ном судар гэх мэт
3. байгаль нийгмийн үзэгдэл, үйл явдлыг: салхи, бороо, зүүд, нойр, хувьсгал, үйлдвэрлэл, бослого, тэмцэл, уралдаан гэх мэт
4. хийсвэр ухагдахуун: сэтгэл санаа, мөрөөдөл, ойлголт, хүч, авьяас, чадвар, амжилт, дутагдал, баяр, гуниг гэх мэт тус тус нэрлэсэн байна.

Жинхэнэ нэрсийг нэрлэн тэмдэглэж байгаа юмтайгаа хэрхэн холбогдож үгийн сангийн утгаар нь бодит нэр, хийсвэр нэр гэж ялгадаг боловч хэлзүйн хувьд онцын ялгаагүй юм. Харин жинхэнэ нэрс нь тоо томшгүй зүйлсийг нийтэд нь нэрлэхээс эхлээд аймаг, төрөл, хэсэг, бүлэг зүйл, бүр тодорхой ганц юмыг ч онцлон нэрлэдэг учраас хэлшинжээчид нэрлэж байгаа зүйлийнх нь агуулга буюу ухагдахууны багтаамжаар нь ерийн нэр\нэрийтгэл нэр\, оноосон нэр гэж ангилдаг. Энэ ангилал нь жинхэнэ нэрийн зааж байгаа зүйлийн тоо хэмжээ, утга, агуулга, тархалтын хүрээнд голлон холбогдох боловч хэлзүйн зарим ялгамжийг тусгасан байдаг.

Жинхэнэ нэрийн хэлзүйн шинжүүд

Орчин цагийн монгол хэлний жинхэнэ нэрд бусад үгсийн аймгаас ялгарах дараах онцлогууд байна.Үүнд: 1.Монгол хэлний жинхэнэ нэр нь тоо, тийн ялгал, хамаатуулах гэсэн гурван айтай.Эдгээр айг илрүүлэх бүтээврүүдийг нэрийн нөхцөл гэнэ.Нэрийн нөхцөлөөр хувилах шинж нь жинхэнэ нэрийн хамгийн гол онцлог юм. 2.Монгол хэлний жинхэнэ нэрийг бусад хэлний жинхэнэ нэртэй харьцуулбал хүйсийн ба амьтай-амьгүйг ялгах хэлзүйн ай байхгүй.Харин монгол хэлэнд амьтны хүйсийг ялган үзүүлэх үгийн сан, өгүүлбэрзүйн зарим арга бий. Жишээлбэл: буга-согоо, ооно-шаргачин, бурхи-тарч, азарга-гүү буур-ингэ гэх мэт. 3.Орчин цагийн монгол хэлний жинхэнэ нэр өгүүлбэрзүйн харьцаанд бусад үгтэй тоо, хүйсээр зохицдоггүй.Харин эртний монгол хэлэнд тоо, хүйсээр зохицох ёс байсныг бичгийн дурсгалаас үзэж болно. 4.Монгол хэлний бүх жинхэнэ нэр хэлзүйн шинжээрээ нөгөө жинхэнэ нэрийнхээ өмнө үндсээрээ тохиолдож тодотгол болох чадвартай. Жишээлбэл: модон хүрз, төмөр авдар, гуулин данх гэх мэт 5.Жинхэнэ нэр нь өмнөх үгээ үндсээр нь захираас гадна харьяалахын тийн ялгалын нөхцөлөөр жинхэнэ нэрийг, үйлийн тодотгон холбох нөхцөлөөр үйл үгийг тус тус захирах чадвартай . Жишээлбэл: Цэнхэрийн говийн хаваржаанд малчин өвгөн

          Цэрэгт яваа хүүдээ эмээл төхөөрч байв.

Энэ өгүүлбэрт өвгөн-гэсэн үг малчин-гэсэн үгийг үндсээр нь, говь, хаваржаа гэсэн үгс Цэнхэр говь гэсэн үгийг харьяалахын тйин ялгалын нөхцөхлөөр ,хүү-гэсэн үг яв-гэдэг үйл үгийг тодотгон холбох -аа нөхцөлөөр тус тус захирч байна. 6.Бусад үгсийн аймгаас жинхэнэ нэрийн ялгагдах нэг онцлог нь хэлэхийн явцад хэмнэгдэн орхигддог шинж юм.Өмнөө тэмдэг нэр,тооны нэр,тодотгон холбох нөхцөлтэй үйл үгс жинхэнэ нэрийн үүрэг гүйцэтгэж тоо, тийн ялгал, хамаатуулахын нөхцөлөөр хувилах, нэг жинхэнэ нэрийн бүтцэд тийн ялгалын хоёх нөхцөл давхарлан орж өмнөх нь үг бүтэх дагаврын үүрэгтэй болох зэрэг үзэгдэл халанийн төвшинд ажиглагддаг. 7.Жинхэнэ нэр нь өгүүлбэрт ямар ч үүрэг гүйцэтгэж болох боловч ихэвчлэн өгүүлэгдэхүүн, тусагдахууны үүрэг гүйцэтгэдэг.Энэ нь жинхэнэ нэрийн өгүүлбэрзүйн үндсэн шинж юм.

Жинхэнэ нэрийн хэлзүйн айнууд

Монгол хэлний жинхэнэ нэр нь тоо, тийн ялгал, хамаатуулах гэсэн гурван хэлзүйн айтай. 1.Тооны ай Монгол хэлний жинхэнэ нэр нь ерөнхий ганц ба олны эсрэгцэл дээр тулгуурласан тооны айтай.Монгол хэлэнд ерөнхий ганц тоог илрүүлэх ил бүтээвэр байхгүй, харин ерөнхий олныг заах бүтээврүүдтэй харьцуулбал, тэг нөхцөлөөр илэрнэ.Ерөнхий олон тоог илрүүлэх хэд хэдэн арга байдаг. а.Үгийн үндсэнд нөхцөл залгах нийлэг арга. Жишээлбэл: ах нар, номууд, цэцгүүд гэх мэт б.Ерөнхий олныг заах тусгай үгсийг жинхэнэ нэрд хамжуулан тодотгох задлаг арга. Жишээлбэл:олон хүн, зарим оюутан, цөөн дэвтэр гэх мэт в.Жинхэнэ нэрийг болон тодотголыг нь давтаж ерөнхий олны утгыг илтгэж болно.Жишээлбэл: Хүн хүний дэргэд очлоо, Айл айлаар оров гэх мэт 2.Нэрлэхийн тийн ялгал

Өгүүлбэрт өгүүлэгдэхүүн болсон жинхэнэ нэр болон жинхэнэ нэрийн үүргээр орсон тэмдэг нэр, тооны нэр, тодотгон холбох нөхцөлтэй үйл үгийг өгүүлэхүүн болж байгаа үйл үг болон бусад үгтэй холбох харьцаа заадаг үндсэн тийн ялгалыг нэрлэхийн тийн ялгал гэнэ.
 Харьяалахын тийн ялгал

Холбоо үг,өгүүлбэрийн бүтцэд орсон жинхэнэ нэр ба жинхэнэ нэрийн үүрэг гүйцэтгэж байгаа тэмдэг нэр, тооны нэр, тодотгон холбох нөхцөлтэй үйл үгийг жинхэнэ нэр, орон цагийн нэр захируулан холболх үг "дагавар үгтэй" холбох харьцаа заадаг шууд биш тийн ялгалыг харьяалахын тийн ялгал гэнэ.

 Өгөх оршихын тийн ялгал

Холбоо үг,өгүүлбэрийн доторх жинхэнэ нэр ба жинхэнэ нэрийн үүргээр орсон тэмдэг нэр, тооны нэр, тодотгон холбох нөхцөлтэй үйл үгийг үйл үг, тэмдэг нэртэй холбох шууд биш тийн ялгалыг өгөх оршихын тийн ялгал гэнэ.Жишээлбэл: ахад өглөө"жинхэнэ нэрийг үйл үгтэй" гэх мэт Заахын тийн ялгал Холбоо үг, өгүүлбэрийн доторх жинхэнэ нэр ба жинхэнэ нэрийн үүргээр орсон тэмдэг нэр, тооны нэр, тодотгон холбох нөхцөлтэй үйл үгийг тусах үйл үгтэй холбох шууд тийн ялгалыг заахын тийн ялгал гэнэ.Жишээлбэл:Дуслыг хураавал далай,дуулсныг хураавал эрдэм, сайныг дагавал сарны гэрэл гэх мэт 'Гарахын тийн ялгал Холбоо үг,өгүүлбэрийн бүтэц дэхь жинхэнэ нэр ба орон цагийн нэр жинхэнэ нэрийн үүрэг гүйцэтгэсэн тэмдэг нэр,тооны нэр тодотгон холбох нөхцөлтэй үйл үгийг үйл үг,тэмдэг нэртэй холбох харьцаа заадаг шууд биш тийн ялгалыг гарахын тийн ялгал гэнэ. Жишээлбэл:Тэрээр төрж өссөн гэрээсээ гарч, төрөл саднаасаа холдоод гэх мэт