сархад

Товч танилцуулга

Монголчуудын уламжлалт шимийн архи нь дэлхий дээр хаана ч байдаггvй сvvнээс гарган авдаг цорын ганц технологи юм. Yндэсний гэсэн нэгээхэн бахархал бол идээ ундааны дээж хэмээн єргємжлєгдєж ирсэн сархад юм. Монголчууд архи дарсийг vеийн vед хэрэглэж ирэхдээ хатуу охийг vл таашаан хэдэн зуун жилийн турш зєєлєн шимийн архиар ёс жудагтайхан начид хvртэж явсан. Төрөл бүрийн малын сүүгээр боловсруулсан айргийг нэрэх замаар шимийн архийг бэлтгэдэг.

Хийгддэг үйл явц

Монголчуудын өргөн дэлгэр хэрэглэж ирсэн хөлчүүрүүлэх ундаа бол цагаагаар нэрсэн архи юм. Үүнийг монгол архи, нэрмэл архи, шимийн архи, сүүний архи гэх мэтээр нэрлэх ба бэлтгэх явцыг “тогоо нэрэх” хэмээнэ. Шимийн архийг цоргоор нэрэх, битүү нэрэх гэсэн хоёр арга байдаг. Төрөл бүрийн малын сүүгээр боловсруулсан айргийг нэрэх замаар шимийн архийг бэлтгэнэ. Цоргоор нэрэх бол бүрхээрт архийг шууд гадагш гаргах цорго хийсэн байна. Харин битүү нэрэх үед бүрхээрийн амнаас доош архи тосох савыг голлуулан зүүж бүрхээрээ бэхэлнэ. Тогоо нэрэх үед бэлтгэсэн цагаагаа, эсвэл таргаа тогоонд бялхтал хийж, дээр нь дээшээ шувтан хоёр тохой өндөр бүрхээр суулгаж, түүний амсар дээр жалавч буюу жижиг тогоо тавина. Цагаа буцлахад спирт ууршин дэгдэж хүйтэн ус бүхий жалавчны ёроолд очин цохигдож хөрөөд дусал болон доош унахдаа бүрхээрийн дунд хавьд байрлах тосгуурт хураагдан тусгай цоргоор гадагш гоожиж тоссон саванд хураагдана. Битүү нэрж байгаа үед бүрхээрийн дунд хэрд дүүжилсэн саванд дуслууд унаж хуримтлагдана.

Бүрхээрийн дээр тавьсан жалавч бүрхээр хоёрын завсрыг нь даавуугаар сайтар ороож уур алдахааргүй бүсэлнэ. Жалавчинд хүйтэн ус дүүртэл хийж галлах ба үе үе хутгаж хөдөлгөнө. Ус 30 орчим хэм халахаар хагасыг нь юүлж нэмж хүйтэн ус хийж сэлгэж байх ба ихэвчлэн дөрвөн удаа усыг сольдог.

Эхний усаар авсан архийг “охь”, эцсийн усаар авсныг “сувс” гэнэ. Сувсаа дахин нэрснийг “арз”, арзаа дахин нэрвэл “хорз”, хорзоо нэрээд “шарз”, шарзаа нэрээд “борз” болгоно. Ийнхүү хэдий олон дахин нэрэх тусам архи нь төдий чинээ хатуу гардаг. Шимийн архин дээр чавга хийж амсрыг сайтар битүүмжлээд чанга боож, дээр нь шаазан сав хөмрөн метр хиртэй нүх малтан булж жил өнжөөд гаргасныг “дармал архи”, 2-3 жил хадгалаад хур архи болгохыг “хуршаасан архи” гэнэ.

Бүрхээр дотор мах зүүж жигнэж ядаргааг арилгах архи нэрж болно. Цагаа буцлах үед бүрхээрийн доод биед 10-15см хэсэг норж цагаан өнгөр тогтох ба үүнийг “цагааны ээдэм” хэмээнэ. Энэхүү ээдмийг идэх, үнэрлэх, ууранд нь утах зэргээр ядрах сульдах өвчнийг засаж ирсэн уламжлал буй.

Архи дарс хүртэх ёсон

Архи дарсыг идээний дээж гэж үздэг тул бэлгэдэл цээр нь ч нарийн тогтсон ёс дэгтэй байдаг. Архи зоргоороо шунан уух, ухаан санаагаа баларттал хэрэглэхийг нэн цээрлэнэ. “Дөч хүрээд дөнгөж амс, тавь хүрээд талбиж зоогло, жар хүрээд жаргаж хүрт” гэх буюу “Архи хэтэрвэл амьдын тамд унана” гэх мэтээр сургаж, найр хуримд гурван хундаганы хувь тогтоодог байжээ. Архи дарсыг амсаад “гашуун нясуун, хатуу догшин” гэж хэлэхийг цээрлэдэг. Ёс төрийг эрхэмлэн архи сархадыг заавал сууж амсах буюу уудаг ба лонх саваар нь уухыг цээрлэдэг. Өлөн элгэн дээр архи уухыг цээрлэнэ. Эцэг эх, ахмад настны дэргэд архи уухыг болчимгүй хөнгөн явдал гэж жигшдэг. Хэрэв ёс гүйцэтгэн уух бол тэдний зөвшөөрлөөр хүртэнэ. Хойлгын идээ болох уй гашуу тайлах зэрэгт архи дарс оруулах, уухыг нэн цээрлэдэг ба талийгаачийн сүнсэнд барцад учирна гэж үздэг. Үхээрийн бузар архиар дамжин үлдэж буй төрөл төрөгсдөд халдаж архи дарсны дон шүглэнэ хэмээн сэжиглэдэг байна.

Сэржим өргөх ёс

Архитай холбоотой нэг заншил бол сэржим өргөх ёс юм. Сэржмийг ядам хуруугаар гурван удаа өргөдөг. Гурван удаа өргөдгийн учир нь “хөх тэнгэр амгалан байг” “хөрст дэлхий амгалан байг” “хүн зон амгалан байг” гэсэн утгатай. Сэржим гэдэг нь “алтан хундага” гэсэн түвд үгнээс гаралтай. Хэрвээ хүн шууд савнаас архи хундагалан өгсөн тохиолдолд гурван удаа сэржим өргөн духандаа түрхээд хортой эсэхийг шалган эзэнд нь эргүүлэн барьдаг ёсон бий. Ядам хурууны тухай ийм нэгэн домог буй. Монголын нөлөө бүхий том ноёдыг Манжийн хаан найранд урьж, Чингис хааны угсааны том ноёдыг устгая гэсэн далд санаа агуулжээ. Найранд ирэгсдэд хаш эрдэнийн хундаганд хийсэн хортой архи барьжээ. Сэжиг авахуулахгүйн тулд хорыг тэр дороо үхэхээргүй найруулсан байсныг Ядам түшмэл мэдсэн байв. Тэрбээр “дээдсийг дагаж ирсний хэрэг юу билээ, би нэг хүртчихэе” гээд хундагаа тосчээ. Хийгээд өгөхөөр нь хуруугаа дүрээд сэржим өргөхөд хуруу нь хувхай цайж, мах нь шувтраад яс нь гозойгоод үлджээ. Ийнхүү ноёдоо аварсан Ядам түшмэлийн нэрээр гарын таван хурууны дөрөв дэх хурууг “ядам хуруу” гэж нэрлэсэн ажээ.

Монголоор

Үгийн дуудлага

[sarxad]

Үндэсний бичиг

ᠰ‍ᠠ‍᠊ᠷ‍ᠠ‍‍ᠠ‍ᠣ᠊ᠣ᠊᠊ᠨ

(сархуд)

Галиглах зарчим

Үгийн утга

нэр.хүндэт.

1. Архины хүндэтгэл нэр
2. хуучир. Доодост үлдээсэн хишиг;

Нийлмэл үг

сархад зооглох - архи, дарс уухыг хүндэтгэж хэлэх

сархдад хөлчүүрэх - архи ууж халах

сархдын дээж - архи дарсны дээж

сархдын үнэр - архи дарсны үнэр

сархдын шим - архи дарсны шим

Зөв бичихзүй

Үг хувилгах зарчим

Кирил бичгийн зөв бичихзүй

сар|хад нэр. сархдын дээж, сархдыг, сархдад, сархдаас

Хоршоо үг

• архи сархад - архи дарс
• айраг сархад - ундаа дарс

Хэлц үг

Хэвшмэл хэлц

Сааль сүү зуны идээний дээж

Сархад дарс найрын ширээний дээж

Сайн бүхнийг сааруулж

Муу бүхнийг өрнүүлэгч

Сархад нэртэй ундаанд

Сайны уг байхгүйг

Санан бодон жигшилтэй

Сархад нэртэй ундаанд

Сайны уг байхгүй

Сархад савнаасаа бусдыг дийлдэг

Сум хүхээнээсээ бусдыг дайрдаг

Сархад савнаасаа бусдыг дийлдэг

Саран өөрөөсөө бусдыг хардаг

Аман зохиолд орсон нь

Цэцэн үг

Сархад савнаасаа бусдыг дийлдэг

Сар өөрөөсөө бусдыг хардаг

Тайлбар: архийг хэтрүүлэн ууж болохгүй, архинд согтохгүй хүн байхгүй