төрөл утгат үг

Тодорхойлолт

Төрөл утгат үг гэдэг бол илэрхийлж байгаа ухагдахууны багтах ба багтаах багтаамжаар шүтэлцээтэй орших, аймаг зүйл юмсын холбоог үзүүлэх үгийн сангийн бүлэг нэгжийн олонлогийн нэр юм. Ямарваа юм, үзэгдлийн аймаг, нам, бүхлийг ерөнхий нэрлэсэн үгс бол зүйл, хэсгийг нэрийдсэн үгсийг харъяалж байдаг бөгөөд нэгэн утгын оронд багтана.

Жишээ нь

1. АМЬТАН гэх аймаг (нам) юмын нэлээд ерөнхий нэр нь өөртөө баавгай, чоно, үнэг, туулай, хэрэм, хярс, хонь, ямаа, үхэр, тэмээ, адуу, гэх зүйл юмын нэрсийг харъяалан эрхшээж, улмаар дотогш басхүү зүйл төрөл болж,
2. АДУУ гэхэд л унага, даага, шүдлэн, байдас, үрээ, хязаалан, соёолон, морь, гүү, азарга гэж бүхэл юм нь бүхэл юмаа харъяалж чадна.

Ийм учраас төрөл утгат үг нь олон үглэврийн учир шалтгааны болон зүйлчилсэн харьцааг илэрхийлэх үгийн сан- утга зүйн ай юм.

• Төрөл утгат үг нь үгийн утгын орон, зүйлчлэлтэй шууд холбоотой ойлголт бөгөөд орчин үед хэлний үгийн санг тогтоон чээжилж эзэмшихэд дөхөм арга болж байна.

Хүн, төрөл утгат үгийг төрөл бүлгээр нь богино хугацаанд тогтолцоотой тогтоодог.

Жишээ нь

1. ХҮН- элэнц, хуланц, өвөг, эцэг, эмэг, эх, аав, ээж, хүү, охин гэх мэт.
2. ШУВУУ- тоодог, тогос, тогоруу, тоть, тоншуул, тодол, тас гэх мэт.
3. УРГАМАЛ- өвс, мод, жимс, бут, сөөг, ногоо, ой гэх мэт.
4. ЧУЛУУЛАГ- боржин, жонш, мана, өөхөн, цагаан,, хаш, усан, болор гэх мэт.
5. ТӨМӨРЛӨГ- болд, ган, зэс, гууль, махан, төмөр, цайр, ширэм гэх мэт.

• Төрөл утгат үгийн учир шалтгааны харьцааны доод, дээд гишүүдийг:

1. Төрөл нэр
2. Төлөөлсөн нэр гэж ангилдаг.

• Төрөл нэр гэдэг үгийн ухагдахууны багтаамжаар явцуу, ерөнхийлөх чанар эрэмбээр доогуур, бусад үгэнд багтан эрхшээгдсэн үг юм.

Жишээ нь

Хуш, хус, нарс, улиас, хайлаас, хар мод, гацуур зэрэг зүйл юмсын нэрийг "мод" гэх аймаг юмыг заасан үглэвэртэй жишвэл, доод буюу төрөл нэр болно.

• Төлөөлсөн нэр гэдэг нь үгийн ухагдахууны багтаамжаар өргөн, ерөнхийлөх чанар эрэмбээр дээгүүр, бусад үгийг багтаан эрхшээсэн үг юм.

Жишээ нь:

1. "мод" гэх үглэвэрийг хуш, хус, нарс... гэх төрөлтэй жишвэл, дээд буюу төлөөлсөн нэр болно.

• Төрөл утгат үгийн төрөл нэр, төлөөлсөн нэр нь ерөнхийлөх чанар, ухагдахууны агуулга багтаамжаар шатлан эрэмбэлж, багтмал, багтаамал шинж нь тодорхой жишээ баримтаар нягталбал, илүү тодорхой болно. Монгол хэлний гэрийн тэжээвэр нэгэн зүйл амьтны нэр НОХОЙ гэх гүлэвэрийн төрөл нэр, төлөөлсөн нэрийг ухваас, БАНХАР-НОХОЙ-АМЬТАН-ШИМ ЕРТӨНЦ хэмээх дараалал эрэмбэ гарч, эдгээрийн төрөл нэр, төлөөлсөн нэрийг нарийвчилбал:

1. БАНХАР нь Банхар-нохой, Банхар-амьтан, Банхар-шим ертөнц гэсэн хамгийн бага багтмал төрөл нэр үүснэ. Банхартай төрөл нэр болох Хүдэр, Хойлог, Басар, Асар гэх мэт нэр бий.
2. НОХОЙ нь Нохой-амьтан, Нохой-шим ертөнц гэх дундаж багтмал төрөл нэр болно. Нохой гэх нэртэй төрөл нэр бол чоно, туулай, буга, согоо, хярс, мануул, үхэр, хонь, ямаа, тэмээ, адуу, муур гэх мэт юм.
3. АМЬТАН нь Амьтан-шим ертөнц гэх дээд багтмал төрөл нэр болно. Амьтан гэхтэй төрөл нэр бол ХҮН, УРГАМАЛ болно.

• Монгол хэлний төрөл утгат үг бол нэр үгээр байхаас гадна, үйл үгээр тохиолдож байна.

Жишээ нь:

• Оёх гэх үйлийг төлөөлсөн нэр нь: Шаглах, хавах, нэтгэлзэх, хөвөрдөх, эмхэрдэх, торгох гэх зэрэг үйл төрөл нэртэй байж, нэр үгсийн нэгэн адил төрөл утгат үг болж, энэ айг бүрдүүлж байна. Төрөл утгат үг нэр ба үйл үгээр байж болох бас нэгэн жишээг авч үзвэл:

1. Шаглаас, хаваас, нэвтгэлзээс, эмхэрдээс, хөвөрдөөс- оёо
2. Шаглах, хавах, нэвтгэлзэх, эмхэрдэх, хөвөрдөх- оёх
3. Алхаа, шогшоо,ергөө, хатираа, цогио, жороо, сайвар- морины явдал
4. Алхах, шогшох, ергөх, хатирах, цогих, жороолох, сайварлах- явах гэх мэт.