холбоо үг

Ширгэ

Тодорхойлолт

 Холбоо үг нь үгээс их өгүүлбэрээс бага хэлний дохионы дундаж нэгж юм. Холбоо үгийг бүтээх материал нь гол төлөв холбоо үг байдаг. Тухайн хэлний бие даасан утга итлгэдэг дохио болж чадах хоёр буюу хэд хэдэн үгийг уул хэлний холбохын хууль зүйн дагуу бие биед нь захируулан холбож бодит ертөнцийн юм үзэгдлийг заан нэрлэсэн хэлний нийлмэл дохио юм.

 Холбоо үг бол үгийн адил юм, үзэгдэл процессийг тэмдэглэдэг хэлний нэрлэх арга хэрэгслийн зүйлд багтана.

Онцлог

 Холбоо үг нэгэнт хэлний нэрлэх дохионы зүйлд багтах тул хэлний бусад дохионы нэгжид байдаг онцлогууд түүнд нэгэн адил байдаг. Үүнд: 

1. Хэлний аливаа дохионы зүйлс, дээр дурдсан ёсоор тэмдэг тэмдэглэгдэхүүн хоёрын салшгүй нэгдэл дээр түшиглэх бөгөөд түүний аль нэггүйгээр нөгөө нь байна гэж санашгүй;уг юмны тухай ухагдахуун байхгүй бол тэр юмыг нэрлэсэн дохио байх аргагүй юм. Тэмдэг, тэмдэглэгдэхүүн гэсэн нэг юмын энэ хоёр талыг жишээгээр зүйрлэвэл "цаас" гэдэг ухагдахууныг илтгэх монгол дохио нь ц+аа+с+а гэсэн дөрвөн авианы цогцос байх бөгөөд тэмдэглэгдэхүүн нь энэ дохиогоор илрэн гэрах дүр юм. Үүнтэй адил "зузаан цаас" гэсэн холбоо үг нь бүх цааснаас нэг төрлийн цаасыг ялган заасан дохио болж энэ дохиогоор илрэх бодит байдлыг нэг тодорхой юмны тухай ойлголт нь тэрхүү нийлмэл дохионы тэмдэглэгдэхүүн болно.
2. Хэлний аливаа тэмдгийн нэгж материаллаг шинжтэй байдаг гэж үздэг, хэлний тэмдгийн материллаг шинж нь түүний ямарваа нэгж заавал сонсогдох авианы хэлбэрээр буюу эсвэл нүдэнд харагдах үсгийн хэлбэрээр байдагт оршино.Зөвлөлтийн эрдэмтэн А.А. Уфимцева бичихдээ "Хэлний тэмдэг материаллаг, авиа үсгийн ба дүр утгын гэсэн хоёр өөр байдалтай байдаг нь мэдээж билээ" гэжээ. Холбоо үг хэлний дохионы нэг нэгжийн хувьд мөн энэхүү материаллаг шинжийг хадгалж байдаг юм.
3. Холбоо үг хэлний дохионы хувьд тэмдэглэж байгаа зүйлийнхээ уг чанартай холбоогүй байдаг. Жишээлбэл, "Хурдан морь" гэдэг нийлмэл ухагдахууныг тэмдэглэдэхэд монгол хэлэнд заавал дээрх хоёр дохиог холбож хэрэглэдэг нь ухагдахууныхаа мөн чанартай ямар ч холбогдолгүй юм.
4. Хэлний тэмдгийн бас нэг онцлог нь бодит ертөнцийн тоо томшгүй олон юм, үзэгдлийг харьцангуй цөөн тоотой дохиогоор итлгэн гаргаж чаддаг явдал юм. Ийм учраас аль ч хэлэнд нэг үг ганц л ухагдахууныг илтгэх биш, харин олон утга санаа илтгэж чаддаг билээ. Жишээлбэл: Монгол хэлний "ам" гэдэг үг доод зах нь 6-7 салаа утга нь чухамхүү холбоо үгийн бүтцэнд орж байж сая тодорхой болдог.

Гэвч холбоо үг бас ямагт ганц тодорхой утгатай байж чадахгүй мөн л олон утга илтгэж болно. Жишээлбэл: "номтой хүн" гэсэн холбоо үг нэгдүгээрт, "ном олонтой хүн" гэсэн утга илтгэхээс гадна хоёрдугаарт, "эрдэмтэй хүн" гэх утгыг илтгэж бас болно. Энэ нь холбоо үг, хэлний аливаа дохионы нэгж мөн болохыг харуулж байна. Энэ мэтээр хэлний дохионы бусад нэгжид байдаг бүх шинж холбоо үгэнд  нэгэн адил байхаас гадна дохионы бусад нэгж тухайлбал үг, өгүүлбэр хоёроос ялгагдах онцлогтой байдаг.    

Ангилал

 Орчин цагийн монгол хэлний холбоо үгийг судлахад юуны өмнө голлосон үг нь үгсийн аймгийн  ямар үг байгаагаар ангилж  үзвэл, бие биетэйгээ эсэргэцсэн доорхи хэдэн зүйл болон хуваагдана.  

1. Үйлийн холбоо үг
2. Нэрийн холбоо үг

• Харьцааны нэрийн холбоо үг
• Харьцааны биш нэрийн холбоо үг

Харьцааны биш нэрд бодит нэр хүртээл нэр хоёр багтах боловч хүртээл нэрийн холбоо үг, үүсэх арга хэлбэрээр бодит нэрийн холбоо үгээс ялгарахгүй бөгөөд бодит нэрийн холбоо үг үүсэх зүй тогтлын дагуу бүтдэг тул түүнийг тусгайлан ангилах хэрэгцээгүй юм. Жишээлбэл: Ахын ном (бодит нэрийн холбоо үг), том гарт, шар сахалт (хүртээл нэрийн холбоо үг), гэх мэт.

 Монгол хэлний холбоо үгийн зүйлийг өгүүлбэр зүйн холбооны хэлбэрээр цаашид ангилбал доорхи байдалтай байна.

• Нэрийн холбоо үг

1. нэрийн хамжих холбоо үг
2. нэрийн найрах холбоо үг

• Үйлийн холбоо үг

1. үйлийн хамжих холбоо үг
2. үйлийн найрах холбоо үг

Бүтэц

 Монгол хэлний холбоо үгийг бүтцийн талаар нь доорхи хэдэн үндсэн зүйлд хуваан үзэж болох байна. Үүнд:

1. Үг+үг. Жишээлбэл: сайн хүн, эр хүний бахдал, ах дүүгийн найрамдал, хурдан шалмаг ажиллагаа, гэр орондоо ор гэх мэт. Ийм маягийн үлгэр нь монгол хэлний хураангуй холбоо үгийн зүйл болно.
2. Холбоо үг+үг. Жишээлбэл: Өргөн талд бэлч, их хотын хөл үймээн, хлтан дэлхий шиг өргөн уудам гэх мэт.
3. Үг+холбоо үг. Жишээлбэл: Уулын өндөр орой, сүхээр түлээ хагал, хотын олон машин гэх мэт.
4. Холбоо үг+холбоо үг. Жишээлбэл: Манай улсын эдийн засгийн хөгжил, өргөн талд дураар сэлгүүцэх гэх мэт. Сүүлчийн гурав нь монгол хэлний дэлгэрэнгүй холбоо үгийн үлгэр болно. Тэрчлэн холбоо үг гэсэн хэсэг хураангуй байхаас гадна бас өөрөө дэлгэрэнгүй бүтэцтэй байж болно. Жишээлбэл: Өндөр уулын орой дахь үүл манан, гэсэн дэлгэрэнгүй холбоо үг нь холбоо үг+ үг гэсэн ерөнхий үлгэрээр бүтсэн байх боловч тэрхүү захирагдаж байгаа холбоо үг, өөрөө өндөр уулын, гэсэн холбоо үг+орой дахь гэсэн салангид үг хоёроос бүтжээ. Ийнхүү монгол хэлний нэр, үйлийн ямар ч холбоо үг хичнээн дэлгэрэнгүй байвч дээр дурдсан 4 үлгэрийн аль нэгээр л бүтсэн байна.