товчилсон үг
(үг товчлох арга-с чиглүүлэгдэв)
ДИУ
Үг товчлох арга
засварлах- Аливаа хэлэнд хэлэх бичихийн хэмнэлтэй холбогдож ихэвчлэн нийлмэл үг, нэр томъёог хэмнэж хураах ёс бий. Энэ нь үг бүтэх ёсонд шууд хамаарагдах арга биш юм. Учир нь зөвхөн үгийн бүтцэд гарч байгаа өөрчлөлт юм. Хэмнэж хурааснаас болж утганд өөрчлөлт орохгүй. Гэвч үгийн бүтэцтэй холбож тайлбарлах зайлшгүй шаардлагатай үзэгдэл юм. Орчин цагийн монгол хэлэнд авиа, үе, үг, өгүүлбэрийг хүртэл хураах өвөрмөц зүй тогтол бий. ⟨Энд зөвхөн нийлмэл үгийг хураан товчлох тухай товч тайлбарлав⟩
- Нийлмэл үгийн бүтцэд байгаа үг тус бүрийг эхний үсгээр нь товчилж бичээд нийлмэл үгээ бүрэн хэлж нэрлэх арга бий. Энэ нь бичгийн хэмнэл юм. Жишээлбэл: УИХ гэж товчилж бичээд Улсын Их Хурал гэж бүрэн нэрлэнэ.
- Нийлмэл үгийн бүтцэд байгаа үг тус бүрийг эхний үсгээр нь товчлоод товчилсон хэвээр нь дуудах арга. Жишээлбэл: НҮБ, ХАС ⟨банк⟩, ДОХ, ТҮЦ, АПУ гэх мэт. Энэ нь хэлэх бичихийн хэмнэл болно. товчилсон үсгийн дараалал нь монгол хэлний үгийн бүтэцтэй төсөөтэй, дуудах боломжтой байх тохиолдолд тэр хэвээр нь дуудна.
- Монгол үгийн бүтцэд байгаа үг тус бүрийг эхний үеэр товчилж' бичээд товчилсон хэвээр нь дуудах арга. Жишээлбэл: МОНЦАМЭ, Нябо, МОНЭЛ гэх мэт.
- Нийлмэл үгийн сүүлчийн бүрэлдүүлэгчийг нь хэмнэж энгийн үг болгон хэрэглэж хэвшсэн тохиолдол нэлээд байна. Жишээлбэл: лавлах товчоо- лавлах, сурган хүмүүжүүлэх ухаан-сурган, нисэх буудал-нисэх гэх мэт.
- Хэлэх үйл ажиллагаанаас болоод нийлмэл үгийн сүүлчийн үг нь өргөлтөө алдаж түрүүчийнхээ үгтэй нэгдэн⟨шингэж⟩ нэг үг болж хураагдсан үзэгдэл бий. Үүнийг үгийн сан- өгүүлбэрзүйн арга ч гэж тайлбарладаг. Үүнээс болж бие даасан үг дагавар ч болж шилжих үзэгдэл үүсчээ. Жишээлбэл: Энэ өдөр- өнөөдөр, нөгөө өдөр- нөгөөдөр, бор алаг- борлог, авч ир- авчир, гэх мэт.
- Зөвхөн нийлмэл үг нэрлэлт төдийгүй энгийн нэрлэлтийг товчилж болдог. Тухайлбал: бараа материал, машин техникийн дугаар, шошгон дээр улс, аймаг хот, үйлдвэр, байгууллагын нэрийг товчилсон байдаг. [1]
- Монгол хэлний нийлмэл үгийн бүрэлдэхүүнд байгаа үгсийг эхнийх нь үе юм уу, аль эсэхүл үсгээр, үгүй бол тухайн үгийн аль нэг хэсэгээр нь буюу бүхлээр нь хураан товчилсоныг холимгоор товчилсон үг гэдэг. Тухайлбал: алтанхуа- алтан лянхуа, ураацай- уран хараацай, цардуу- цардуулын цавуу гэх мэт.
- Холимгоор товчилсон үг нь нийтдээ 600 гаруй байна. Монгол хэлэнд хэрэглэгдэж буй холимгоор товчилсон үгийн ихэнх нь шинжлэх ухаан, техник, амьтан ургамал болон эрдэс чулуулгийн нэр томьёо юм.
- Монгол хэлний товчилсон үгийн дотор гадаад хэлнээс гарал бүхий олон улсын чанартай үг, нэр томьёо цөөнгүй байдаг. Тухайлбал:
- км англи: kilometer{километр},
- ЛАЗЕР англи: LASER( Light Amplification Stimulated Emission of Radiation) [ Албадмал цацралтын тусламжтайгаар гэрлийг өгөх],
- САМБО Орос: (Самозащита Без Оружия)[зэвсэггүйгээр өөрийгаа хамгаалах] зэрэг харь хэлнээс гарал бүхий товчилсон үгийг юуны өмнө нэрлэж болох юм.
- Гадаад хэлнээс гаралтай товчилсон үгийг зээлэн авч хэрэглэхдээ яг тэр чигээр нь, эсвэл мөн адилхан товчилсон үгээр хуулан орчуулж хэрэглэх хоёр үндсэн арга голлож байна. Харь хэлний товчилсон үгийг аль болох товчилсон үгээр хөрвүүлэн буулгахыг эрмэлздэг онцлогтой ажээ.
- Монгол аман ярианд 1930-аад оныг хүртэл үг товчилох буюу хураах үзэгдэл өнөөгийнх шиг ийм дэлгэрэнгүй байсангүй бололтой. Үеэр буюу үгийн эхний үсгээр хураах үзэгдэл харьцангуй саяных бөгөөд анхны хураасан үг нь гол төлөв орос үг байжээ. Жишээ нь: КУТВ, РАБФАК, СССР гэх мэт. Тэдгээрийн үлгэр загвараар тавь жараад оны үеэс монгол хэлний аман ярианд хураасан үг цөөн цөөнөөр нэмэгдсээр, ерээд он гэхэд тоолохын араггүй болтлоо нэмэгдэн, одоо ерийн үзэгдэл мэт болжээ.[2]