царай

Монголоор

Үгийн дуудлага

[ʦarai]

Үндэсний бичиг

ᠴ᠊ᠢ᠊᠊ᠷ‍ᠠ‍᠊ᠢ

(чираи)

Галиглах зарчим

Үгийн утга

нэр.

1. Хүний нүүрийн өнгө зүс, дүр төрх
2. Учрах
3. шилж. Аливаа үйл, юмны байдал төлөв

Нийлмэл үг

царай алдах - а.эцэж турах, уруу царайлах, хийморьгүй болох; б.гуйж гувших, бусдыг аргадан санаа байдалд нь зохицож явах; в.шилж. харамлах, нарийндаа хатах

царай сайтай - а.царай зүс цэвэрхэн, царайлаг; б.байдал төлөв найртай сайхан

царай муутай - а.өнгө үзэмж муутай; б.шилж. харамч, хэдэр байдалтай

царай улайх - а.халууцсан, халуурсан зэргээс болж нүүр улаан болох; б.шилж. ичих; в.уурлах

царай харах - а.царайны нь өнгийг шинжих; б.шилж. бусдаас юм горьдон хүлээх

хүний царай харах - а.хүнтэй уулзаж учрах; б.шилж. бусдын эрхшээлд байх

тэнгэрийн царай ч өөдлөхгүй нь яриа. - тэнгэрийн байдал ч сайжрахгүй нь

Зөв бичихзүй

Үг хувилгах зарчим

Кирил бичгийн зөв бичихзүй

ца|рай нэр. ~ ч үгүй, царайны, царайд, царайнаас

Хоршоо үг

• нүүр царай - а.хүний зүс царай; б.юмны өнгө, төрх байдал
• царай дүр - нүүр төрх
• царай зүс - нүүрний өнгө зүс

Этгээд үг

ДИСПЛЕЙ н. царайА.display(дэлгэц)

• Тэр эмэгтэй дисплей сайтай байна шүү.
• Би чам шиг сайхан дисплейтэй бол нүүрэндээ юу ч түрхэхгүй.

МАТАР н. муухай царай

• Чи яасан матрын хүүхдүүдтэй найзалдаг юм бэ? –Бид адилхан хүн шүү дээ. Чи ийм үг хэлж болохгүй.
• Би түүнийг матар гэж хэлэхгүй, сайхан охин гэж хэлнэ.

ХАРЛААК б.хар царайтай(“хар”, “лак” хэмээх хоёр үгээс нийлж бүтсэн бололтой)

• Бид өдөр бүр гадаа ажилласаар байгаад харлаак болчихлоо.
• Тэр залуу харлаак юм. Би уг нь цагаан царайтай залуутай танилцъя гэж бодож байсан юм.

Хэлц үг

Өвөрмөц хэлц

царай дарах - өмссөн хувцас зэрэг нь хүний байдлыг гутаах

царай гаргах - дүр үзүүлэх, байдал гаргах

царай орох - бие тэнхэрч засрах, сайжрах

царай өгөх - нүүр өгөх

уруу царайлж, уутан магнайлах - уруу дорой байдал гаргах

ухна царайлах - уруу царайлах, унхиагүй байх

цай ч үгүй, царай ч үгүй - а.юу ч байхгүй, хоосон; б.таагүй байдалтай

царай алдах - а.эцэж турах, уруу царайлах, хийморьгүй болох~Одгэрэл минь чи яачхаа вэ? Бүр царай алдчихсан явах чинь. б.гуйж гувших, бусдыг аргадан санаа байдалд нь зохицож явах

царай [зүс] алдах - шаналах, зовох~Энэ удаа ч гэсэн Болд ахыгаа хүлээж ядсан охин минь бүр царай алдаж гүйцлээ (Д.Гармаа, Тунгаамал). ~Удахгүй их хурал хуралдаж буруу зөвийг ялгаж өгнө. Би ирэхгүй ч гэсэн надтай адил боддог гишүүд намд буй. Юу ч л гэсэн Жадамбаагийн өмнө царай алдан зогсохгүй” гэж бодоод ажил гуйж очсонгүй (Ч.Лодойдамба, Тунгалаг тамир).

царай барайлгах - уурлах, санаанд нь зохисгүй болох~Нар жаргаж байх үеэр усан хулгана болсон морьдоо уяан дээр нь татаж бууцгаан цөмөөрөө өртөөний даргын гэрт оров. Гэтэл гэрийн эзэн уй гашуудалд дарагдсан янзтай царай барайлган суужээ (С.Эрдэнэ, Ёслолын буудлага).

царай барайх - ууртай байдал царайд нь илрэх~Удалгүй гаднаас Магсаржавын элч орж ирээд генералд бичиг өгөв. Монгол хэлт, бичгийг задлан орчуулж өгсөнд Бакичийн царай барайж, хөмсгөө зангидан хэсэг дуугүй суулаа (Ч.Лодойдамба, Тунгалаг тамир). ~Шөлөгдэй баатрын хүрэн царай барайж, Шунугийн зүг харав. Шуну түмэн буруутайн шинж илэрч, толгой даран гагцхүү шүүрс алдав (Б.Ринчен, Нууцыг задруулсан захиа).

царай[гаа] буруулах - хүнээс дөлөн бултах~Тэтгэврээ тогтоолгож авах санаатай хэдэн газраар орсон боловч түшмэлүүд нь надаас царай буруулж, ер хөдөлсөнгүй.

царай гаргах - дүр үзүүлэх, байдал гаргах~Харин тэгэхдээ түүнийг нь дагасан царай гаргаад байх нь чухал гэх зэргээр бодож явлаа (Ц.Уламбаяр, Зовлон жаргал). ~“...дорд хүмүүс нь хүнийг энэрэн тэтгэх нь санаанд багташгүй сайхан ариун шударга улс байх юм” гэхэд нэг нь

царай дарах - өмссөн хувцас зэрэг нь хүний байдлыг гутаах~Маргааш нь үдшийн цагаан гэгээ тасрахын алдад ажаа маань хоёр морио тас шавхаж, үс сахалдаа баригдан, өлсөж цангасандаа зүс царай дарсан, бүсээ гээхээс наахнуур болсон амьтан эргэн ирлээ (Б.Догмид, Хоёрдугаар багийн данс).

царай зэвхийрэх - даарах, уурлах~...би харин Төгөлдөртэй ярилцмаар байна чи эндээс явдаа... Соёлоогийн царай зэвхийрсэн боловч юу ч дуугарсангүй (Хайрын төлөөх сүүлчийн тэмцэл).

царай өгөх - таатай эелдэг хандах~Аягачнаа балбаж байхыг харсан ноён

царай улайх/улалзах - ичих, ичингүйрэх~Олны дундаас хот хийцтэй хүрэн дурдан дээл ногоон бүс бүсэлж, саравчтай малгай тавьсан хүүхэн босож царай нь улайсхийснээ... (Ч.Лодойдамба, Тунгалаг тамир).

царай үзүүлэх - нүүр царай дээрээ дургүйцэх уурлах зэрэг байдал илрүүлэх~Нэгэнт л муу хүүд минь хань бараа болно гээд хүрээд ирчихсэн хүний нялх охинд сэтгэл дундуур царай үзүүлж гомдоочих вий. Заяа заваг нь л мэдэг (Д.Энхболд, Соёо).

царай харах - бусдаас юм горьдон хүлээх~Дэнсмаа хор шарандаа ч юм уу, ганц хүүгээ бодсондоо ч юм уу дахиж эрийн царай харсангүй өдий хүрч яваа юм (П.Пүрэвсүрэн, Арван жилийн дараа). ~Эмээ минь яарах юу байхав? Нэг мэдэхэд Цахиуртын суурин дээр данайтал зогсож байх вий гээд хөдөлдөггүй. Хүний царай харж яваа хүн яая гэхэв, зогсвол зогсож буувал бууж, аяы нь даган явсаар... (С.Дашдооров, Өндөр эжий).

царай хувьсах - сэтгэл санаа гэнэт өөрчлөгдөх~Уртнасангийн уур нь дүрсхийж, царай нь улайв. Өвгөн ч залуугийн царай хувьсхийгээд явчихыг ажсан бололтой дахин юм дуугарсангүй (Ж.Бямбаа, Газар эх).

царай хүйтэн - халгамсаг бус, зүлчгэр цэвдэг~“Бодоод нөгөөдрөөс хэрхэвч хэтрүүлэлгүйгээр ирээрэй!” гэж зандрангуй өгүүлснийг нь ажвал царай хүйтэн занах мэт үзэгдэв. Балданцэрэн ламтан ийнхүү ширүүн дүр гаргаснаас сэтгэл ихэд хүндрэн явлаа (Д.Намдаг, Цаг төрийн үймээн).

царайгаа буруулах - муухай загнах~Намайг сургуулиас хөөх болж, эх минь уйлж унжин дээгүүр доогуур бишгүй л гүйсэн боловч хэрэгсэх хүн олдохгүй царайгаа буруулж хуурсаар би арван дөрөвтэйдээ насанд хүрээгүйчүүдийн засан хүмүүжүүлэх газар шилжлээ (Ж.Дашзэгвэ, Эрвээхий).

царай царайгаа шинжин, эрүү эрүүгээ харах - харилцан өө сэв эрэх~Цөм царай царайгаа шинжин, эрүү эрүүгээ харсан цагт би ч хураагдсан үйлсээ өлгөж хуучин будаагаа идэхийг дурдаж чадсангүй (Хан Туу, Байлдагчийн үхэл).

царайтай байх - тавтай тухтай байх, өнгөлөг тохьтой байх~Газар дээр ганцаар хүний гэр хэдийгээр намрын хайлган цагаар ч гэсэн өдөржин эзгүй байх юм чинь яаж царайтай байх вэ (Б.Бааст, Хаш аяга).

↑ азын тэнгэр царай буруулах

↑ азын царай нааш харах

↑ босгонд нь сөгдөж, боолын царай гаргах

↑ дэлүүн царай

↑ үхээрийн царай гаргах

↑ хүйтэн царай гаргах

↑ хүний царай харах

↑ цай ч үгүй, царай ч үгүй

Хэвшмэл хэлц

Цай нь цийлгэр

Царай нь хүрлэгэр

Цай сайхан бол шээх нь олон

Царай сайхан бол төрөх нь олон

Цай ч үгүй

Царай ч үгүй

Царай муутай бол чанар сайтай

Янз муутай бол яс муутай

Царай мэдэхгүй чадал мэдэх

Зүс мэдэхгүй зүрх мэдэх

Царай нь гаднаа

Чанар нь дотроо

Царай нь тордмол өнгөтэй

Цог нь бордмол янзтай

Царай нь сайхан гээд

Цайгаа сүлж болохгүй

Чадал муу боловч чармайна

Царай муу боловч эрвийнэ

Чи гэсэн үггүй

Царай хувирсан өдөргүй