үгсийн аймаг

Тодорхойлолт

Хэлний үндсэн нэгж болох өгүүлбэрийн бүтэц дэх үгсийг үгийн сан утгазүй хэлзүйн онцлог шинжээр нь бүлэглэн ангилсныг үгсийн аймаг гэнэ. Үгсийн аймгийг хэлэхийн бүтэц өгүүлбэр дэх үгсийн үгийн сан- хэлзүйн бүлэглэл ч гэж нэрлэдэг. Хэлэхийн өгүүлбэрийн бүтцэд орж, төгс утга санааг илрүүлэхэд ямар нэг үүрэг гүйцэтгэж байгаа бүх үг үгсийн аймагт хамаарагдана.

Эртний улсуудын үгсийн аймагт хийж байсан ангилал

Үгсийн аймаг гэдэг нь хэл шинжлэлийн онолд харьцангуй эрт гарч ирсэн ойлголт юм. Тухайлбал эртний Энэтхэгийн хэлзүйчид МЭӨ IV-I зууны үед үгсийг нэр, үйл, угтвар үг, чимэг үг, (сул үг) (3:7, 6:7), Грек-Ромын хэлзүйчид МЭӨ III-II зууны үед үгсийг "нэр, үйл, үйлт нэр, гишүүн үг, төлөөний нэр, угтвар үг, дайвар үг, аялга үг" (3:13-14, 6:6) гэх мэтээр ангилж утга, хэлзүйн онцлогийг нь тодорхойлж байжээ.

Үгсийг ангилахын ач холбогдол

Аливаа хэлний үгсийг үгийн сангийн ерөнхий утга, хэлзүйн үндсэн шинжээр нь ангилах нь тухайн хэлний хэлзүйн байгуулал, түүнтэй холбогдох олон чухал асуудлыг зөв ойлгох, эх хэлээ зөв хэрэглэхэд онцгой ач холбогдолтой. Харин андуу ташаа ангилбал хэлзүйн олон асуудал буруу шийдвэрлэгдэж, эх хэлнийхээ дотоод зүй тогтлыг буруу ойлгоход хүрнэ.

Үгсийн аймгийн ай

Хэлний үгсийг хэсэг бүлэг болгон аймаглан хуваасныг үгсийн аймаг гэх ба үндсэн гол шинжээрээ нэг бүлэг болсон хэсэг үгсийг нэг аймаг үг буюу үгсийн аймгийн нэг ай гэнэ.

Үгсийг аймаглах үндсэн 3 зарчим

Монголын судлалын эрдэмтэд монгол хэлний үгсийг аймаглахдаа үндсэндээ дараах гурван зарчмыг баримтлан ангилж иржээ. Үүнд:

1. Утгазүйн (Энэ нь хэлний үгсийг нэрлэн тэмдэглэж байгаа ухагдахуун ба үгийн сангийн ерөнхий утгыг нь харгалзан ангилах зарчим юм. )
2. Үгзүйн (Энэ нь үгсийн бүтэц, хувилал, хэлзүйн ямар нэгэн айгаар бие биеэсээ ялгарах шинжийг нь харгалзан ангилах зарчим юм. )
3. Өгүүлбэрзүйн (Энэ нь хэлний үгс өгүүлбэрт ямар гишүүний үүрэг гүйцэтгэж байгааг нь харгалзан ангилах зарчим юм.)

• Хэлний бүх үгийг энэ гурван зарчмын аль нэгийг баримталж бүрэн төгс ангилах боломжгүй юм. Харин аль алиныг нь харгалзвал бүрэн гүйцэт аймаглах боломжтой гэж ихэнх хэл судлаач үздэг байна. Гэвч үүнийг хэл бүхнийг эдгээр зарчмыг тэгш баримталж ангилах ёстой гэж ойлгож болохгүй ба бүтэц хэв шинжээрээ хэл бүр өөрийн өвөрмөц онцлогтой юм.

Монгол хэлний үгсийг аймаглах тойм

Монгол хэлний үгсийг гадаад, дотоодын эрдэмтэд хэл шинжлэлийн уламжлал, зарчмууд дээр тулгуурлан олон жилийн өмнөөс янз бүрээр аймагласаар иржээ. Хэл шинжээчид монгол хэлний үгсийг нэг бол эртний Грек-Ромын хэлзүйчид үндсийг нь тавьсан Ром-Европын хэл шинжлэлийн уламжлалыг, эсвэл эртний Энэтхэгийн хэлзүйчид үндсийг нь тавьсан Энэтхэг-Төвдийн хэл шинжлэлийн уламжлалыг тус тус баримтлан аймаглаж иржээ. Сүүлийн үед хэлийг дохио тэмдгийн тогтолцоо гэж үзэж, түүний нэгж хэсгүүдийг бүтэц зүйн аргаар тодорхойлох чиглэлийг баримтлан үгсийг аймаглах хандлага нэлээд гарч байна. Гэвч өнөө хүртэл Ром-Европын хэл шинжлэлийн уламжлалыг баримталж аймаглах чиглэл судалгаа шинжилгээнд ч, сургалтанд ч ноёрхсоор байна.

1. Ром-Европын хэл шинжлэлийн уламжлалаар монгол хэлний үгсийг аймагласан нь 170-аад жилийн түүхтэй. 1831 онд монголч эрдэмтэн Я.Шмидтийн бичсэн "Монгол хэлний хэлзүй" нь Өрнө дахинд хэвлэгдсэн анхны монгол хэлзүйн бүтээл бөгөөд энд монгол хэлний үгсийг Ром-Европын хэл шинжлэлийн уламжлалаар анх ангилсан. Ихэнх эрдэмтэд жинхэнэ нэр, тэмдэг нэр, тооны нэр, төлөөний үг, үйл үг, дайвар үг, сул үг, холбоос үг, дагавар үг, аялга үг зэрэг 10 үгсийн аймгийг тодорхойлсон байна.
2. Энэтхэг- Төвдийн уламжлалаар монгол хэлний үгсийг аймаглах, үгсийн хэлзүйн онцлогийг тодорхойлох ёс байсан нь эртний монгол хэл шинжлэлийн бүтээлээс илэрхий мэдэгдэж байна.

Монгол хэлний үгсийн аймгийн тогтолцоо

Монгол хэлний үгсийг аймаглаж ирсэн уламжлалууд хэл шинжлэлийн сүүлийн үеийн амжилтад тулгуурлан орчин цагийн монголын утга зохиолын хэлний баримтыг тал бүрээс нь ажиглан судалж орчин цагийн монгол хэлний үгсийн аймгийн тогтолцоог тодорхойлж болно. Монгол хэлний үгсийг аймаглаж ирсэн уламжлалууд хэл шинжлэлийн сүүлийн үеийн амжилтад тулгуурлан орчин цагийн монголын утга зохиолын хэлний баримтыг тал бүрээс нь ажиглан судалж орчин цагийн монгол хэлний үгсийн аймгийн тогтолцоог тодорхойлж болно. Хэл түүхэн үзэгдэл учраас түүний тогтолцооны нэг бүрэлдэхүүн хэсэг болох үгсийн аймаг ч түүхэн үзэгдэл мөн юм. Хэлний хөгжлийн явцад үгсийн аймгийн тоо цөөрч, олширч байдаг. Орчин цагийн монгол хэлний үгсийг утга, хэлбэр, үүргээр нь:

1. Гол үгс (Үгийн сангийн бие даасан утгатай, бүтэх аргатай, хэлзүйн ямар нэг айгаар хувилдаг, өгүүлбэрт бие дааж гишүүн болдог үгс)
2. Туслах үгс (Үгийн сангийн бие даасан утгагүй, бүтэх аргагүй, хэлзүйн хувиллаар хувилдаггүй, өгүүлбэрт бие дааж гишүүн болдоггүй зөвхөн хэлзүйн үүрэгтэй үгс юм.)

Ангилал

1. жинхэнэ нэр
2. тооны нэр
3. тэмдэг нэр
4. үйл үг
5. төлөөний үг
6. орон цагийн нэр
7. холбох үг
8. чимэх үг

Үгсийн хэлзүйн зарчим болон үгсийн сангийн айн утгад тулгуурласан ангилал

Үндсэн үгийн аймаг

1. Нэр үг
2. Үйл үг
3. Тэмдэг нэр
4. Тооны нэр
5. Төлөөний үг
6. Дайвар үг

Туслах үгийн аймаг

1. Дагавар үг
2. Холбоос үг
3. Сул үг

Аялга үг (Дээрх хоёрын алинд нь ч хамаарахгүй)